Дефицитот на внимание и хиперактивност (attention-deficit/hyperactivity disorder – ADHD) е комплексно невроразвојно нарушување кое се карактеризира со три основни симптоми: недостаток на внимание, хиперактивност и импулсивност. Овие симптоми не се само минливи или ограничени на одредени развојни фази, туку се присутни дома, во училиште и во социјални интеракции — и значително влијаат врз секојдневното функционирање на детето.
АДХД не е резултат на лошо воспитување или недисциплина, туку произлегува од специфични невробиолошки разлики во структурата и функцијата на мозокот. Тоа е едно од најчестите нарушувања кај децата, а најновите податоци покажуваат дека околу 11–12 % од децата ја добиваат оваа дијагноза. Стапките на дијагностика се во пораст поради подобрена свесност, понапредна дијагностика и намалена стигма околу менталното здравје. Во некои земји, особено кај момчињата, стапките се повисоки, бидејќи симптомите често се поизразени и порано препознаени.
Главните симптоми и знаци на АДХД се недостаток на внимание, хиперактивност и импулсивност, кои се поизразени отколку што би се очекувало според развојното ниво на детето. Често е нарушено неговото образовно и социјално функционирање
Раното препознавање на симптомите и разбирањето на индивидуалните манифестации на АДХД се клучни за навремена поддршка. Тоа овозможува развој на стратегии кои ќе му помогнат на детето да ги надмине предизвиците и да ги искористи своите потенцијали, за да се развива на најдобар можен начин.
Знаци на АДХД кај децата
Децата со АДХД имаат проблеми со вниманието, со контролата на однесувањето (може да делуваат без размислување за последиците), а во некои случаи се и прекумерно активни. Симптомите обично се појавуваат пред четвртата година, а секогаш пред седмата година од животот.
Врвот на возраста за поставување дијагноза е помеѓу 8 и 10 години, иако кај деца со форма на АДХД во која превладува дефицит на внимание, дијагнозата може да се постави дури по адолесценцијата. Главните симптоми и знаци на АДХД се недостаток на внимание, хиперактивност и импулсивност, кои се поизразени отколку што би се очекувало според развојното ниво на детето. Често е нарушено неговото образовно и социјално функционирање.
„Недостатокот на внимание се јавува кога детето е вклучено во задачи кои бараат будност, брза реакција, визуелно следење и перцепција, како и систематско и подолго слушање. Недостатокот на внимание и импулсивноста го попречуваат развојот на образовните вештини, размислувањето, мотивацијата за училиште и прилагодувањето на социјалните правила. Кај деца со форма на АДХД во која превладува недостаток на внимание обично имаат потешкотии при пасивното усвојување на знаење, во услови кои бараат постојана ангажираност и завршување на задачите. Околу 30 % од децата со АДХД имаат тешкотии во учењето“, пишува во МСД прирачникот на ХЛЗ.
Симптоми на АДХД
Недостаток на внимание – 6 од 9 симптоми мора да бидат присутни најмалку 6 месеци:
- Не обрнува внимание на детали или прави грешки од невнимание во училишните задачи или во други активности.
- Често има тешкотии да го одржи вниманието при извршување на задачи или во игра.
- Често изгледа како да не слуша и кога му се обраќаат директно.
- Често не ги следи упатствата и не ги завршува училишните задачи, домашните обврски или должностите (не поради пркос или погрешно разбирање на упатствата).
- Тешко ги организира задачите и активностите.
- Избегнува или одбива задачи кои бараат подолготраен ментален напор.
- Често губи работи потребни за завршување на задачи или активности (играчки, училишен прибор итн.).
- Му пречат надворешни стимуланси.
- Често заборава на дневните активности.
Хиперактивност – 5 од 6 симптоми мора да бидат присутни најмалку 6 месеци:
- Често тресе со рацете и нозете или се клацка на столот.
- Станува од столот за време на час или на места каде што треба да се биде мирен.
- Често трча или се качува прекумерно во ситуации каде што е несоодветно (кај возрасни и адолесценти може да биде ограничено на субјективно чувство на немир).
- Често има тешкотии да си игра тивко или да извршува слободни активности.
- Постојано е „во движење“, како да „има мотор“.
- Претерано зборува.
Импулсивност – 1 од 3 симптоми мора да биде присутен најмалку 6 месеци:
- Дава одговори пред воопшто да биде довршено прашањето.
- Има тешкотии да чека на ред.
- Често ги прекинува или им пречи на другите (на пример, упаѓа во разговор или во игра).
За недвосмислено да се потврди постоењето на АДХД, треба да биде задоволен условот – симптомите да се појавиле пред 12-та година и да се јавуваат во две или повеќе средини. И на крајот, мора да постојат јасни докази дека забележаните симптоми навистина пречат или го намалуваат квалитетот на социјалното или академското функционирање.
Поделба на АДХД според социјалното однесување
Покрај трите типа на АДХД според изразеноста на симптомите (недостаток на внимание, хиперактивност и импулсивност), постои и поделба според социјалното однесување:
- агресивен,
- активен,
- избегнувачки тип.
Агресивен тип често се спротивставува на родителите или на врсниците, посклони се да „ги прават работите на свој начин“ отколку како што се бара од нив или како што налага ситуацијата. Ако сакаат нешто, ќе го земат без оглед на контекстот или последиците, нивните моментални потреби се најважни, па затоа ја насочуваат целата своја енергија кон нивно задоволување и се нетрпеливи. Често се во конфликт со другите околу нив и ги кршат социјалните норми и имаат тенденција да им припишуваат непријателски мотиви на другите.
Активниот тип ги нарушува тековните активности и ги спречува другите да ги постигнат своите цели. Тие се нечувствителни на суптилни социјални сигнали и немаат многу методи за приклучување во група врсници. Упаѓаат во играта и се обидуваат да го одвлечат вниманието со минимално почитување на желбите и однесувањето на другите.
Избегнувачкиот тип повеќе сака да биде набљудувач, а не учесник во некоја активност. Тие имаат поголема веројатност да развијат социјална анксиозност, срамежливост и повлеченост, и имаат поголема веројатност да бидат занемарени од нивните врсници отколку отфрлени.
По запознавањето со овие симптоми и типови, многу родители ќе препознаат делови од однесувањето на своето дете, но тоа не мора нужно да биде причина за загриженост. Имено, повеќето деца го покажуваат овој тип на однесување, што се припишува на некое типично детско однесување. Проблемот е да се утврди кога тоа однесување престанува да биде повремено и станува секојдневно, и до кој степен влијае врз нормалното функционирање на детето.
