ПИШУВА:
М-р Светлана Трнинкова
логопед, ООУ „Ванчо Прке“ – Штип
♦♦♦♦♦♦♦
Како и секое учење и усвојувањето на правилното читање и пишување претставува процес кој има свој развоен тек. Се разликуваат четири главни фази. Секоја фаза има свои специфичности за кои не може да се рече дека се одвоени една со друга – се прелеваат една во друга. Тие четири фази се подготовка, техника на совладување на читањето, осмислување и автоматизација на самата техника на читање. Симултано со читањето оди и подготовката за пишување. Совладување на техника на пишување букви, пишување на говорни целини – зборови и автоматизирање на пишувањето.
Ако детето го држи моливот со сите прсти од десната рака или лева (ако е левак), за да се научи да пишува со трите прсти, во малиот и домалиот прст му даваме да држи гумичка за бришење
Коригирањето и третманот на читањето и пишувањето се одвива индивидуално за секое дете посебно. Многу е важно да се направи добра дијагностичка проценка за каков вид на дислексија и дисграфија станува збор. Само на овој начин ќе може приодот, методите и техниките да се прилагодат според секое дете. Стручното лице логопед или друг профил кој има доволно знаење од оваа област мора да зрачи со топлина, смиреност, дружељубивост и добар пример за читање и пишување. Она што е основно и потребно за работа при корекција на читањето и пишувањето кај децата се буквари, соодветни сликовници и книги прилагодени според детската возраст, детските списанија како што се „Росица“, „Другарче“ и „Развигор“. Пластичните коцки со букви, букварки за боење и принтање, пластелин, глинамол и сите други преостанати ситни материјали со кои ќе се лепи, моделира и со кои ќе се формираат букви и зборови.
Она што е основно и потребно за работа при корекција на читањето и пишувањето кај децата се буквари, соодветни сликовници и книги прилагодени според детската возраст, детските списанија како што се „Росица“, „Другарче“ и „Развигор“. Пластичните коцки со букви, букварки за боење и принтање, пластелин, глинамол и сите други преостанати ситни материјали со кои ќе се лепи, моделира и со кои ќе се формираат букви и зборови
Практичен пример со зголемена печатна буква
Еве еден мој пример од пракса. Буква печатна, зголемена во формат на лист од тетратка детето ја бои и ја сече. Така обоена и исечена врз неа се лепат мали топчиња направени од салфетки. Директно точињата се кинат и се обликуваат меѓу прстите, а потоа се лепат врз буквата. Врз буквата може да се залепи просо, зрна од леќа, пченица. Многу е интересно ако на буквата одозгора се залепи и отпадокот собиран на куп, од острените дрвени боици. На сите овие начини се задржува вниманито на детето на едно ниво на активност и усмереност. Се задржува и концентрацијата, но и се развива фината моторика, како и опозицијата на трите прсти палец, показалец и среден прст кои учествуваат во пишувањето. Уште нешто од мојата секојдневна практика. Ако детето го држи моливот со сите прсти од десната рака или лева (ако е левак), за да се научи да пишува со трите прсти, во малиот и домалиот прст му даваме да држи гумичка за бришење.
За добра техника на читање и пишување се активираат сите пет сетила. Од груба се развиваме во фина моторика на дланката и прстите на една од доминантната рака и мозочните виши кортикални фукции. Значи детето треба правилно да се ориентира во простор и време. Да распознава горе, долу, лево – десно, над, под, пред, позади, полно-празно итн. Да распознава случки кои се случиле, поминале, она што сега се случува додека зборува, и она што треба да се случи. Во почеток на одење на училиште со 6-годишна возраст од предоперативно полека ќе поминува во конкретно оперативно мислење. Значи дека ќе умее да групира предмети според некоја дадена особина или својство – од еден куп на мали и големи кругови во сина, црвена, жолта, зелена, виолетова и портокалова боја, да ги оддели на посебно место сите мали црвени и зелени кругови. Значи тука имаме налог за групирање според две особини – мали кругови, црвени и зелени. За сите овие барања потребно е да ги развие аналитичко синтетичките функции на мозокот. А тоа значи составување од делови во целина, и обратно. Кога јас ќе кажам еден збор детето го перципира во целина. Ама кога треба да го напише во целина тоа мора да знае и може да го состави од поединечните гласови во целина во еден збор. Исто е и со процесот на читање и пишување и тука имаме анализа и синтеза на гласовите.
Оперативен план според дијагностиката за специјалната едукација и рехабилитација
За дислексичното дете подготовката за користење на букварот треба да почне со една индивидуална тетратка според индивидуален оперативен план во кој според дијагностиката за специјалната едукација и рехабилитација ќе бидат испитани многу основни функции. Од каде треба да се започне со еден логопедски третман многу е важно од резултатите на самата дијагностика. Веќе во една статија го наведов Гудинав тест кој со другите тестови за интелигенција кореспондира со 97%. Доминантната латерализација на телото исто така е многу важна. Дали е детето левак за целата една половина на телото или има вкрстена латерализација. Тоа значи доминантна лева рака, а на истата страна доминантна наместо левата нога ќе биде десната нога. Гностички тестови – спознајни тестови, тестови за ориентација во простор и време и ориентација пред себе на листот за пишување или блокчето за боење.
За децата со потешкоти во читањето и пишувањето крупните печатни текстови би требало да опстојат во цело прво одделение
Индивидуалната тетратка е обична тетратка без линии, која ќе послужи за почетното читање и пишување. Почнува да се користи во случај кога детето веќе совладало две букви, кога е сигурно во препознавањето и именувањето на буквите – логопедски и стручно кажано тоа е спој помеѓу графемата, фонемата и артикулемата. Тие два гласа се основа за почетното читање и пишување. Од овие две букви или гласа еден мора секогаш да биде вокал. Најдобро е тоа да биде гласот а. За сите родители кои дома ќе вежбаат според овој пример и според сите други примери за совладување на почетното пишување и читање важно е дека консонантите кои се користат подобро е да се струјните гласови. Тие се: в, с, м. Значи важно е родителите со овие гласови дома да вежбаат во комбинација со вокалите. Не се препорачуваат за прв почеток преградните гласови: п, т, д. За почеток индивидуалните тетратки ќе послужат за поврзување на две букви, понатаму тие се зголемуваат. Кога ќе научи да чита и пишува можеме да дадеме и диктат, состави на зададена тема итн. Понатаму децата продолжуваат со букварот. Букварките, видеозаписите на букви и зборови, слики, коцки со букви, картички со слики и букви, шаблони со букви, сето ова преку игра, придонесува за совладување на техниката за читање и пишување.
Индивидуален буквар
Со напредокот на техниката и издавачките куќи се појавија многу издавачи кои со шарените и впечатливи во разни бои страници и натрупани текстови го одземаат вниманието на децата со прецептивни потешкотии. Тие не можат да се сконцентрираат на она што е главно, и да го издвојат од својот видик она што е споредно. Се им блеска од шаренило и слики. Ако можат сите кои се занимаваат со едукација на деца нека се обидат да направат и индивидуален буквар. Нека е тоа и поквалитетна тетратка со тврд повез. На првите 4 страни треба да се нацртани едноставни предмети кои со своите облици ќе се поистоветуваат со облините на печатните букви. Секоја страница да има по една слика која ќе ги асоцира на изговарањето на првиот глас и на соодветната буква. А – како авион, а како – ананас. На другата страна од букварот или индивидуалниот буквар кој родителите и логопедите ќе го прават заедно со детето да е напишана во крупна форма мала и голема печатна А, а. На маргините од страните на листот се внимава да се слободни како детето би имало една подобра прегледност и неодвлекување на вниманието. Често таквите букви може да ги бои, прецртува, доцртува се зависи од инвентивноста на логопедите, наставниците и родителите. Текстот под буквите треба да е многу краток и напишан со поголем фонт на буквите. Проредот меѓу зборовите да е голем, како и маргините од страните исто да е оставен поголем простор. И при совладување на пишувањето важно е да се наведат и пишуваат оние елементарни црти кои ги содржи самата печатна буква. Така на пример А – коса на лево и десно, права легната. Мала – а – ги содржи елементарните црти – чингел и полукруг на лево. Оваа сегментирање постепено го воведува детето во процесите на анализа и синтеза без кои нема ниту читање ниту пишување. Се поставуваат такви слики кои го збогатуваат детскотото внимание со нови поими, а кои понатаму ќе се поврзат со соодветно детско искуство.
Кратки и певливи стихотворби со многу рима и ритам, поврзани со слики од природа со слики од годишните времиња и соодветните активности на луѓето. За дислексичните деца многу е значајно бидејќи само на тој начин не прават многу грешки. Кратките текстови да се пишувани со впечатливи големи букви. Денес кога и компјутерите се во употреба имаме посебно дизајнирани тастатури во боја според редоследот на буквите и со поголеми копчиња на кои се и самите букви поголеми втиснати и испечатени. Доволно чистиот простор меѓу буквите им овозможува помал број на грешки. Мора да се следи и почитува физиолошкиот индивидуален развој на детето, од тој аспект е и овој и те како значаен индивидуален оперативен план за секое дете. Ова мора да е правило број еден ако сакаме вистинска и реална инклузија на децата со посебни потреби и секаде рамноправно интегрирани. За децата со потешкотии во читањето и пишувањето крупните печатни текстови би требало да опстојат во цело прво одделение.
