♦♦♦♦♦♦♦
„Аутизмот е сериозно развојно растројство кое се одликува со дефицит во социјалната комуникација што опфаќа социјални, комуникациски и говорно-јазични пречки и присуство на ограничени и повторувачки поведенија, вклучувајќи и преосетливост на сензорните дразби. Децата со аутизам се разликуваат меѓусебно и секое дете е засегнато на свој начин“, објаснува виш науч. сор. д-р сци. Татјана Зорчец, проф. на Медицински факултет, психолог, специјалист по клиничка психологија, доктор на медицински науки, ЈЗУ Клиника за детски болести.
Д-р Зорчец е лидер на меѓународен проект чија цел е истражување на ефикасноста од употребата на асистирана технологија кај децата со аутизам, насловен „Синергија помеѓу хуманоиден робот и личен мобилен уред, како нова алатка во интервенциите кај деца со аутизам – SMART project“. Благодарение на неа, децата во Македонија го имаат Каспар неколку години и пред почетокот на овој проект. „Повеќето деца со аутизам, кои имаа можност да бидат вклучени во интервенциите со Каспар, многу позитивно реагираа на него“, вели д-р Зорчец, која во интервју за Педијатар.мк објаснува за придобивките од употребата на асистираната технологија кај децата со аутизам т.е. ефикасноста врз нивните социјални и комуникациски вештини со помош на хуманоидниот робот наречен Каспар.
Имате повеќе од 25 години искуство во работа со деца кои имаат потешкотии во развојот. Ваша тесна специјалност е и дијагностика и третман на деца со аутизам. Како се дефинира и што всушност претставува аутизмот?
Д-р Зорчец: Аутизмот е сериозно развојно растројство кое се одликува со дефицит во социјалната комуникација, што опфаќа социјални, комуникациски и говорно-јазични пречки и присуство на ограничени и повторувачки поведенија, вклучувајќи и преосетливост на сензорните дразби. Првите манифестации на аутизмот се суптилни, скоро незабележливи за околината, за да околу втората година од животот на детето станат манифестни и најчесто траат во текот на целиот живот. Симптомите се манифестираат во широк спектар, варираат во однос на квалитетот, видот и изразеноста, што значи дека децата со аутизам се разликуваат меѓусебно и секое дете е засегнато на свој начин.
Аутизмот е состојба која трае за целиот живот. Како што не е потврден причинителот, така не е потврден ни најефикасниот начин на третман за ова растројство. Развиени се преку 400 видови на интервенции, кои ги подобруваат различните аспекти на засегнатите домени на развојот. Она што со сигурност се знае е дека раната идентификација на аутизмот и ран специјализиран, комбиниран, долготраен и интезивен третман, спроведен од обучен тим на професионалци од областа, значи и обезбедување добра шанса детето да го постигне максимумот од својот потенцијал
Секоја година бројот на деца со аутизам рапидно расте, како кај нас така и на глобално ниво. Што го предизвикува аутизмот?
Д-р Зорчец: Точно е ова тврдење, дури се смета и дека зазема епидемиски размери. Само една илустрација, во САД во 1970 година преваленцата на аутизмот изнесуваше едно дете со аутизам на 10 000 типични деца, додека во 2020 година, едно дете со аутизам се дијагностицира на 54 типични деца. Причинителот за појава на аутизмот засега останува неоткриен, но на ова поле многу се истражува. Со оглед на комплексноста на оваа состојба, се претпоставува дека аутизмот не е предизвикан само од еден причинител, туку во неговото настанување учествуваат генетски, метаболни, невролошки, инфективни и околински фактори.
Како се поставува дијагнозата аутизам?
Д-р Зорчец: Досега, ниту една алатка, прашалник, биолошки маркер или медицинска анализа не обезбедува единствен податок за поставување дијагноза на аутизам. Информациите од скрининг методите, стандардизираните техники за проценка на аутистичните симптоми и сите други алатки за проценка на развојот, даваат дополнителни податоци за клиничката проценка на професионалецот од областа на менталното здравје кој ја поставува дијагнозата според критериумите поставени во меѓународните класификации на болести како што се DSM-5 или ICD-10. Поставувањето на дијагнозата е клинички процес и се изведува од искусен тим клиничари, кои дијагнозата ја поставуваат според деталните информациите кои ги добиваат за детето и комплексна опсервација на состојбата на детето, а не само врз основа на даден скор или изолирано поведение.
Како се третира аутизмот и дали е можно целосно излекување?
Д-р Зорчец: Аутизмот е состојба која трае за целиот живот. Како што не е потврден причинителот, така не е потврден ни најефикасниот начин на третман за ова растројство. Развиени се преку 400 видови на интервенции, кои ги подобруваат различните аспекти на засегнатите домени на развојот. Она што со сигурност се знае е дека раната идентификација на аутизмот и ран специјализиран, комбиниран, долготраен и интензивен третман, спроведен од обучен тим на професионалци од областа, значи и обезбедување добра шанса детето да го постигне максимумот од својот потенцијал. Третманот е комплексен и индивидуално прилагоден за секое дете засебно. Во третманот како соучесници се вклучуваат и другите членови на семејството, кадарот од предучилишните и училишните установи, па дури и врсниците. Подобрување на состојбата, па дури и комплетно губење на аутизмот е можно, за жал кај мал број од случаите, но секако не треба да се губи надеж, бидејќи доколку не се интервенира соодветно и навремено, аутизмот комплетно ќе доминира во развојот на детето и развојот на неговиот мозок. Со рана интервенција, многу развојни домени ќе се подобрат и унапредат.
Првите манифестации на аутизмот се суптилни, скоро незабележливи за околината, за да околу втората година од животот на детето станат манифестни и најчесто траат во текот на целиот живот
Веќе три години сте лидер на меѓународен проект кој имаше за цел да ја истражува ефикасноста од употребата на асистирана технологија кај децата со аутизам. Може ли да ни кажете нешто повеќе за оваа нова асистирана технологија и Вашето учество во проектот?
Д-р Зорчец: Да, при крај сме на меѓународен проект, со наслов „Синергија помеѓу хуманоиден робот и личен мобилен уред, како нова алатка во интервенциите кај деца со аутизам – SMART project“. Овој проект е финансиран од фондовите на Европска Унија, Erasmus+ програмата и во него учествуваат институции и универзитети од Велика Британија, Хрватска и Израел, а Република Македонија и Клиниката за детски болести се лидери на проектот. Целта на проект беше да се истражи ефикасноста на употребата на асистираната технологија кај децата со аутизам т.е. ефикасноста врз нивните социјални и комуникациски вештини. За таа цел употребивме хуманоиден робот наречен Каспар и негова комплементарна апликација за личен мобилен уред, со сценарија за повеќе игри насочени кон подобрување на различни аспекти од развојот. Децата преку примена на роботиката во институциите ги добиваа предвидените интервенции, а во домашни услови со помош на апликацијата, родителите ја продолжуваа оваа интервенција. Ваквиот приод е сосема нов и иновативен, и претставува комбинација од научните факти во развојната психологија, когнитивните науки, интеракцијата машина-човек, роботиката итн. Тимот кој што го спроведуваше проектот беше мултидисциплинарен, составен од психолози, специјални едукатори и рехабилитатори, логопеди, информатичари и електроинженери.
Причинителот за појава на аутизмот засега останува неоткриен, но на ова поле многу се истражува. Со оглед на комплексноста на оваа состојба, се претпоставува дека аутизмот не е предизвикан само од еден причинител, туку во неговото настанување учествуваат генетски, метаболни, невролошки, инфективни и околински фактори
Кажете ни нешто повеќе за Каспар, како функционира, што може со него да се прави особено кај децата со аутизам?
Д-р Зорчец: Идејата за употребата на роботика и разни апликации во интервенциите кај деца со аутизам, произлегува од фактот дека и децата со аутизам како и сите други деца, сакаат да употребуваат модерни технологии. Децата со аутизам имаат големи потешкотии да комуницираат со другите луѓе, па овие потешкотии се манифестираат и во текот на интервенциите со терапевтите. Оттука произлегла идејата за употреба на роботите како медијатор помеѓу детето со аутизам и терапевтот, како алатка за учење на нови знаења и вештини, кои на крајот треба да се трансферираат во нивното секојдневно функционирање. Целта не е детето да комуницира само со Каспар, туку наученото да се пренесе во реалното, секојдневното функционирање со другите луѓе т. е. да се направи генерализација, која исто така е тешка за децата со аутизам.
Каспар е хуманоиден робот со големина на дете, кој им помага на терапевтите, наставниците и родителите да ги подржат децата со аутизам во надминување на предизвиците со кои се соочуваат при комуникацијата со другите. Тој им помага на децата да ги истражуваат основните емоции, преку користење на низа на поедноставени изрази на лицето и телото, гестови и говор за комуницирање и ја намалува социјалната изолација. Автономно реагира на допир, користејќи сензори на образите, рацете, телото, и нозете, за да им помогне на децата да учат за социјално прифатливата тактилна интеракција. Понатаму, преку интерактивни сценарија на игра, им помага на децата да ги научат основни социјални вештини како што се имитација, заедничко внимание и реципроцитет, вештини кои за децата со аутизам можат да бидат многу предизвикувачки. Исто така, Каспар овозможува когнитивно учење, играјќи игри кои вклучуваат, на пример, вештини на лична хигиена или хранење. Па оттука, Каспар може да држи чешел, четка за заби или лажица и да ги прави соодветните движби. Каспар може да се програмира за секој вид на движба или јазик на кој сакаме да ја водиме интервенцијата. Покрај тоа што Каспар има и автономна функција, тој е управуван од терапевт, кој го користи роботот како алатка за да допре до детето и полесно ги спроведе терапевтските цели.
Додека не се пронајде кој е причинителот и која е најсоодветната интервенција за аутизмот, на научниците и на клиничарите им останува да бараат нови, иновативни, нештетни и неинвазивни интервенции кај децата со аутизам, во обид да го подобрат нивниот и животот на нивните семејства
Каспар е намерно дизајниран како експресивен робот, кој нуди предвидлива и повторлива форма на комуникација, која има за цел да ја направи социјалната интеракција поедноставна и поудобна за детето. Користењето на роботи како социјални посредници, овозможува вклучување на децата со аутизам во разни задачи, во поедноставена, предвидлива и сигурна средина т. е. предвидливоста се покажала дека игра важна улога во промовирањето на просоцијалното однесување кај децата.
Какви се резултатите од оваа комбинирана интервенција?
Д-р Зорчец: Каспар во Македонија го имаме веќе неколку години и пред почетокот на овој проект. Повеќето деца со аутизам, кои имаа можност да бидат вклучени во интервенциите со Каспар, многу позитивно реагираа на него. Сакаа да си „играат“ со него, да го допираат, да го имитираат, му се радуваа. Некои од нив, првиот контакт со очи или првите слогови/зборчиња ги остварија како резултат на оваа интервенција. Тие знаат дека не се работи за човечко битие, што е предност во оваа интервенција, но ги прифаќаат неговите човечки карактеристики. Така да првичните искуства беа многу позитивни и истото се покажа и во овој проект. Во проектот вклучивме 20 деца со аутизам, од Македонија и Хрватска, кај кои се постигна подобрување на комуникациските вештини, имитацијата, заедничкото внимание, играта, говорно-јазичните способности, вниманието и секојдневните вештини. Секако, овие деца примаа и други терапии, но подобрувањето се случуваше кога Каспар и соодветната апликација беа дополнително вклучени. Овој проект беше замислен како тестирање и докажување на овој концепт на интервенција и секако во иднина ќе треба да се спроведе многу поголема студија и со поголем број на деца. Засега, ние како експерти и секако родителите се задоволни со ефектите кои ги постигнавме со оваа интервенција.
Аутизмот веќе не е ретка состојба во детството и преваленцата на светско ниво расте од година во година. Додека не се пронајде кој е причинителот и која е најсоодветната интервенција за аутизмот, на научниците и клиничарите им останува да бараат нови, иновативни, нештетни и неинвазивни интервенции кај децата со аутизам, во обид да го подобрат нивниот и животот на нивните семејства.
