Кога ќе ја чуеме зборот „зависност“, најчесто помислуваме на ризици: лошо друштво, достапност на цигари или алкохол, притисок од врсници, интернет што „ги влече“ децата со часови. Но, подеднакво важно е да се запрашаме – што ги штити децата? Што им дава сила да кажат „не“, да изберат поздрава насока и да се справат со стресот без да бегаат во ризично однесување?
Одговорот се наоѓа во она што стручњаците го нарекуваат заштитни фактори – односи, навики и средини кои ја намалуваат веројатноста за развој на зависности. А добрата вест е: многу од тие фактори можат да ги изградат самите родители, чекор по чекор, низ секојдневниот живот.
Што значи отпорност (резилиентност) кај децата и младите?
Отпорноста не е некоја вродена особина – тоа е научен сет на вештини и искуства што му помагаат на детето да се справи со животните предизвици. Децата кои развиле отпорност полесно се справуваат со стресот и знаат кога и како да побараат помош.
Во контекст на превенција од зависности, тоа значи дека отпорноста не е само „да се издржи“, туку да не се посегне по алкохол, никотин, коцкање или прекумерна употреба на екрани како облик на бегство. Кога градиме отпорност, ја јакнеме способноста на детето да избере здраво соочување со проблемите, наместо брзи и опасни решенија.
Големо истражување меѓу американски тинејџери покажа дека блиските односи со семејството и поддршката во училиштето значително го намалуваат ризикот од развој на зависности. Отпорноста, значи, не е апстрактен поим – таа е вистинска заштита.
Заштитни фактори во семејството
Отпорноста најмногу се гради таму каде што децата се чувствуваат најбезбедно – дома. Дете кое знае дека има поддршка од семејството, поретко ќе бара потврда преку опасни навики.
- Топол однос и поддршка – Децата кои се чувствуваат сакани и прифатени, без оглед на оценките или грешките, развиваат посилно чувство на сопствена вредност. Тоа ги штити од потребата да се докажуваат преку бунт или експериментирање со ризично однесување.
- Отворена комуникација – Редовните разговори за „малите“ нешта (училиште, хоби, пријатели) градат доверба. А кога ќе се појават „големите“ проблеми – децата полесно се обраќаат кај родителите.
- Јасни правила и граници – Децата можеби ќе се бунат, но правилата даваат чувство на сигурност. Истражувањата покажуваат дека авторитативниот стил на воспитување (топлина + јасни граници) најдобро ги заштитува децата од ризици.
- Примерот на возрасните – Децата не слушаат само што велиме – ги следат нашите постапки. Ако родителите користат алкохол или цигари, шансите децата да ги пробаат се поголеми. Но, ако гледаат здрави навики – поверојатно е дека ќе ги усвојат.
Училиштето и заедницата – втора линија на одбрана
По домот, училиштето е втората најважна средина каде што се гради отпорноста. Безбедна и поддржувачка училишна атмосфера може да спречи дете да побара припаѓање во ризични групи.
- Поддржувачка средина – Помалку врсничко насилство и повеќе охрабрување го намалуваат ризикот од зависности.
- Чувство на припадност – Кога детето се чувствува прифатено во одделението или училиштето, нема потреба да се докажува преку опасни избори.
- Позитивни возрасни примери – Наставници, тренери, ментори – сите тие можат да бидат моќни модели на здраво однесување. Дури и еден возрасен надвор од семејството кој го поддржува детето може многу да значи.
- Превентивни програми – Воспитно-едукативни програми за здрави избори, кога се воведени навреме, доказано го одложуваат првото пробување на алкохол, цигари или дрога.
Слободно време и здрави хобија
Слободното време не е само „пополнување на распоредот“. Тоа е простор каде што се вежба отпорноста. Кога детето доживува успех во хоби, се гради самодоверба; кога се соочува со предизвик – учи истрајност; кога се поврзува со други – гради чувство на припадност.
- Спорт и рекреација – Физичката активност го намалува стресот и ја зголемува самодовербата. Децата вклучени во спорт поретко развиваат зависности. Но, не мора сите да спортуваат – важно е да најдат активност што им одговара, било тоа да е танцување, музика, планинарење или нешто друго.
- Музика, уметност, волонтирање – Активности кои даваат чувство на смисла и постигнување ја градат отпорноста и ја намалуваат потребата за „брзи“ возбудувања преку опасни избори.
- Здрави пријателства – Квалитетните врснички односи штитат од негативен притисок. Детето кое има барем еден близок пријател има многу помали шанси да попушти под туѓо влијание.
Како родителите можат да изградат отпорност – практични совети
Експертите нагласуваат: малите, секојдневни работи прават разлика. Еве неколку конкретни чекори:
- Одвојте 15 минути дневно за разговор или заедничка активност – без мобилни телефони и одвлекување на вниманието.
- Пофалете го трудот, не само резултатот – ова развива внатрешна мотивација и упорност.
- Вклучете ги децата во одлуките што ги засегаат – ова гради чувство на одговорност и самодоверба.
- Покажете интерес за нивните пријатели, хобија и интереси – ова ги зајакнува односите и довербата.
- Поттикнете го вклучувањето во заедницата – спортски клуб, училишен хор, волонтирање.
Разговарајте со децата за нивните соништа и иднина – помогнете им да замислат и да планираат каде се гледаат себеси за пет или десет години. Децата кои развиваат позитивна слика за себе и гледаат со надеж кон она што доаѓа („Ќе се видам себеси на факултет, ќе работам работа што ја сакам, ќе волонтирам“) имаат помала веројатност да подлегнат на ризично однесување. Редовните разговори за целите и малите чекори кон нив градат самодоверба и чувство на цел – моќни заштитни фактори против зависност.
Обезбедете дополнителни модели на улоги за возрасни – тренер, наставник, тетка или семеен пријател може да биде вредна поддршка кога децата не сакаат да разговараат со своите родители.
Учење да се справите со стресот – Кога родителите им покажуваат на децата како да се справат со сопствените фрустрации на здрав начин (зборување, одење, вежбање, хумор), децата развиваат свои позитивни механизми за справување. Наместо да ги „прикриваат“ проблемите со нездрави навики, тие учат дека постојат конструктивни начини за справување со стресот.
Наместо постојано да зборувате за закани и ризици, вреди да се фокусирате на она што ги штити децата. Отпорноста не е нешто со кое се раѓаат – таа се гради, секој ден, во семејството, училиштето и заедницата.
И токму во ова секојдневие родителите имаат најголема моќ. Преку љубов, поддршка, правила и доверба, тие градат заштитни слоеви околу своите деца. И овие слоеви можат да бидат клучни за младите луѓе да изберат здрав пат наместо ризично бегство во тешки времиња. Отпорноста се гради бавно – но секоја вечерна приказна, разговор по училиште или заедничко излегување се мали чекори што прават голема разлика.
