ПИШУВА:
Д-р Љуљзим Агаи,
неврохирург
♦♦♦♦♦♦♦
Едно 16-годишно девојче си оди на забава со другарките. Атмосферата е пријатна, музиката и е погодена. Домаќините ја нудат со разни благи коктели. Девојчето пие со уживање. Веќе после првата чаша се чувствува блажено, многу и се допаѓа музиката, вицевите на другарките, сѐ и се чини убаво и совршено. После втората чаша почувствува вртоглавица и блага несигурност. Дискретно и пристигнува третата, па четвртата чаша… Полека запаѓа во бесознание. Во таква состојба ја собираат неколку момчиња и ја присилуваат на полов однос. После извесно време свеста и се враќа и кога дознава што и се случило, од очај девојчето се фрла од мостот во матните води на реката и така го завршува животот кој тукушто го започнала…
16-годишно момче добива посебен роденденски подарок од татко му: BMW X5. Новата кола е мошне убава, брза и со совршен музички систем. Воодушевен од сета таа убавина, момчето ја пушта музиката до даска, дава гас до максимум и ужива во нестварната брзина на новата кола. Ги замислува убавите девојки кои ќе се восхитат од сјајната кола, љубоморните другари, и ја притиска до крај папучата за гас. Од преголемата брзина не стигнува на време да претекне еден камион, се судрува, новата кола се превртува неколку пати и завршува во ендек. Момчето загинува на лице место…
После неколку испиени пива, 15-годишно момче го позајмува моторот од најдобриот другар и тргнува да го вози. На раскрсница се лизнува, паѓа од моторот и неговото тело продолжува неконтролирано да се движи по улицата за да на крај неговата незаштитена глава удри врз едно дрво. Успеваат жив да го транспортираат до болница. Таму му констатираат фатални повреди на мозокот и умира после неколку дена.
Овие се три фиктивни приказни, но често ни се случува во рубриката црна хроника да читаме за слични несреќи. Овие три млади души се жртви на несреќни околности: сите тројца се тинејџери, значи млади на возраст од 13-19 години. Оваа возраст е чувствителна поради неколку специфики на нивниот мозок. Комбинацијата на возраста со неколку други фактори може да биде извор на проблеми…
Која е посебноста на човечкиот мозок на оваа возраст? Која е разликата помеѓу возрасниот и тинејџерскиот мозок?
Не многу одамна се сметало дека развојот на човечкиот мозок завршува со завршетокот на детството. Но, современите невронаучни сознанија укажуваат дека овој процес продолжува дури до 25 година.
Тинејџерската возраст е време на интензивни промени во телото. Се случуваат големи хормонални превирања. Паралелно со овие телесни промени, и мозокот поминува низ значајни модификации во овој период.
Потенцијалот на тинејџерскиот мозок
Тинејџерскиот мозок се развива интензивно и на оваа возраст има голем потенцијал на учење. Многу славни луѓе покажале знаци на брилијантност токму во овој период од животот.
Во мозокот на тинејџерите врските меѓу деловите надлежни за емотивно и за рационално процесуирање не се потполно развиени. Затоа тинејџерите се мошне чувствителни, понекогаш бурно реагираат и подоцна не се во состојба да објаснат што точно се случило при некој немил настан (емоциите го замаглуваат разумот)
Еве неколку примери:
Боби Фишер (Bobby Fischer), генијалниот американски шахист, го доби насловот велемајстор уште на возраст од 15 години.
Писателката Мери Шели (Mary Shelley), мајката на научната фантастика, го напиша своето славно дело „Франкенштајн“ на 18-годишна возраст.
Лондонската кантавторка Кеjт Буш (Kate Bush) на 19 години доби инспирација од класичното дело „Оркански висови“ (Wuthering Heights) на писателката Емили Бронте (Emily Brontë), за да ја компонира прекрасната песна под истиот наслов.
Францускиот ерудит Луи Брај (Louis Braille), кој ја имал несреќата да заслепи на 3-годишна возраст, на само 15 години создаде универзален систем за пишување и читање за слепи лица. Овој систем се употребува и во денешно време и го носи неговото име.
Невролошкиот развој кај девојките е побрз за околу 2 години во однос на машките. Ова несовпаѓање се коригира околу 25. година од животот. Затоа девојчињата изгледаат позрело во тек на пубертетот за разлика од своите машки врсници
Осетливоста на тинејџерската возраст
Без разлика на коефициентот на интелигенцијата, тинејџерската возраст е мошне чувствителна и во овој период децата можат да носат криви одлуки во одредени ситуации. Понекогаш имаат склоност кон опасни акции (возење на кола без претходно искуство, скокање од височина, тепање, употреба на алкохол и дрога, бегање од дома). Карактеристично за оваа возраст е и изразената солидарност со врсниците и желбата за истакнување пред нив со опасни акции.
Тинејџерскиот и возрасниот мозок функционираат различно. Кај возрасен човек мислата се формира во префронталниот кортекс, кој е надлежен за разумно размислување. Кај тинејџерите мислата се процесира преку лимбичкиот систем, дел од мозокот одговорен за емотивните реакции. Во рамки на овој систем централна улога има амигдала.
Во процесот на развој на мозокот кај тинејџерите, лимбичкиот систем е поразвиен од префронталниот кортекс, поради што емотивните реакции се поизразени од разумните.
Во мозокот на тинејџерите врските меѓу деловите надлежни за емотивно и за рационално процесуирање не се потполно развиени. Затоа тинејџерите се мошне чувствителни, понекогаш бурно реагираат и подоцна не се во состојба да објаснат што точно се случило при некој немил настан (емоциите го замаглуваат разумот).
Дружењето со врсниците е многу битен аспект од тинејџерскиот период. Едно дете на оваа возраст може да има еден посебен модел на однесување во семејниот круг и едно сосема поинакво однесување во друштво на своите врсници. Присуството на врсниците може да го натера да направи непромислени акции од едноставна потреба да биде во центарот на вниманието и да нема никаков обѕир за таквото однесување.
Не би сакал да ги генерализирам овие заклучоци. Многу тинејџери се прекрасни и со одлично однесување. Тука има влијание и семејното воспитување, улогата и подршката на родителите како и индивидуалноста на самото дете. Сепак, осетливоста на оваа возраст е еден неоспорен факт кој треба да се распознае од страна на родителите за да бидат повнимателни и супортативни.
Како може да ни помогне науката?
До пред 20 години науката немаше сознание дека мозокот продолжува со развој и после дваесеттата година. Но, динамичниот развој на невронауките и на радиолошките техники на снимање како на пример на функционалната магнетна резонанца (fMRI) , потврдија дека мозокот делува преку неверојатна координација на посебните функции како што се видот, слушањето, миризбата итн. Истите овие снимања укажаа дека овие координирачки процеси во мозокот доживуваат интензивен развој и после 20. година од животот.
Научните истражувања и радиолошките прикази открија неколку фази од развојот на мозокот кај децата: во детството сивата мозочна маса се развива мошне брзо. Овој развој го прави мозочниот кортекс (кора) погуст и понабиен во раната тинејџерска фаза. Ваквиот мозок е оптеретен и треба да се менува. Тоа се случува така што во подоцнешната тинејџерска фаза доаѓа до уништување на прекумерните мозочни клетки, процес кој е познат како кроење (англиски – pruning). Овој процес е неопходен за постигнување на зрелост на мозокот. Паралелно со процесот на кроење, се развива и еден друг, многу значаен момент, миелинизација, односно обвиткување на нервните патишта. Овој процес може да се спореди со градењето на автопатиштата, што овозможува брз транспорт на нервните сигнали и оптимална функција на мозокот.
Тинејџерската возраст е период на интензивен развој на мозокот, со многу можности, убави мигови, но и неочекувани ситуации
Значи, тинејџерскиот мозок може да се спореди со едно огромно градилиште, каде што работат илјадници работници, со раздвижени возила, багери, булдожери и камиони.
Конечниот резултат од оваа волшебна работа е магичен: на крај на реконструкцијата, мозокот го достигнува врвот од неговото функционирање, што е ремек дело на еволуцијата и е способен да се соочи со најголемите животни предизвици.
Уште еден факт од невронауките: невролошкиот развој кај девојките е побрз за околу 2 години во однос на машките. Ова несовпаѓање се коригира околу 25-та година од животот. Затоа девојчињата изгледаат позрело во тек на пубертетот за разлика од своите машки врсници.
Злоупотребата на тинејџерите
За жал, посебноста на тинејџерскиот мозок се злоупотребува во повеќе земји. Многу деца се принудени да работат, а уште пострашно е што се регрутираат за воени цели. Според податоците од 2018 година, 46 земји мобилизираат војници на 17 години, а некои држави уште од 16 години. Помал број на држави го прават тоа дури и со помали деца.
Тинејџерскиот мозок може да се спореди со едно огромно градилиште, каде што работат илјадници работници, со раздвижени возила, багери, булдожери и камиони. Конечниот резултат од оваа волшебна работа е магичен: на крај на реконструкцијата, мозокот го достигнува врвот од неговото функционирање, што е ремек дело на еволуцијата и е способен да се соочи со најголемите животни предизвици
Воените старешини многу добро ги знаат особеностите на тинејџерскиот мозок. Нивниот мозок може за кратко време да впива сознанија и воени вештини, бидејќи е многу повеќе способен за нови искуства (има повеќе нервни клетки, со поголема можност за развој на синапси (врски) меѓу нив). Но, од друга страна, како што разјаснивме погоре, нивниот мозок се диригира повеќе од емоциите отколку од разумот. Кога ќе ги додадеме и другите фактори, како недостаток на животно искуство, потребата од докажување пред врсниците, сите овие фактори ги прават тинејџерите поранливи, незрели за донесување на вистински одлуки и склони кон неадекватна процена на опасноста.
Децата можат лесно да се манипулираат и контролираат и да се пренасочат да војуваат за непрофитабилни цели, како на пример за верска кауза, чест, освета и др.
Честопати овие млади војници гинат при разни акции. Тие што преживуваат, се соочуваат со мноштво психички проблеми и тешко се прилагодуваат на цивилниот живот. Таму ги очекува друга војна – таа на конкуренцијата каде што се хендикепирани поради инсуфициентното школување. Тоа ги прави склони кон несреден живот, зависност од алкохол, дрога, тутун, крадење, криминално однесување, со други зборови тие се уништени и пред да го започнат животот.
Како заклучок, тинејџерската возраст е период на интензивен развој на мозокот, со многу можности, убави мигови, но и неочекувани ситуации.
Опасностите кои ги демнат тинејџерите се поврзани со алкохолот, тутунот, возење пред зрела возраст, качување во возило со пијан возач, земање на дроги, секс без заштита, талкање по сомнителни места.
Се препорачуваат здрави авантури (спорт, музика, танцување, шетања, патувања). Истражувањето на светот е мошне битен за здравиот развој на мозокот. Исто така имаат влијание и здравите навики: здрав сон, ограничена употреба на социјалните мрежи, здрава исхрана, дружење со врсниците.
„Потребна е храброст да пораснеш и да станеш она што си навистина.“
(“It takes courage to grow up and become who you really are.”)
Оваа силна мисла на американскиот поет Едвард Естлин Камингс (Edward Estlin Cummings), ги сублимира сите овие претходни констатации.
