ПИШУВА:
Прим. д-р Методија Томевски
специјалист педијатар
♦♦♦♦♦♦♦
МАСТИ – ЛИПИДИ
ОМЕГА 3, 6 и 9
Мастите имаат извонредно значење за функционирање на човечкиот организам од забременувањето, особено во текот на првата, помалку во втората година, но и во текот на целиот животен век, затоа е неопходно поседување на суштинско базично знаење и негова бескомпромисна примена во текот на целиот животен век. Мастите се најдобрата и најефикасна форма на храна и истовремено најконцентрирана форма на енергија
СТЕРОИДИТЕ се изградени од четворопрстенест скелет. Најважен претставник е холестеролот. Холестеролот е главна структурна компонента на клеточната мембрана. Тој е претходник (прекурзор) на стероидните хормони. Тука спаѓаат: тестостеронот, прогестеронот, естрогенот и др.
ФОСФОЛИПИДИ: тие се составени од две масни киселини, глицерол, фосфорна група и холинска група. Холинската група најчесто е поврзана со: холинот, инозитолот, серинот, етаноламинот и лецитинот. Тие се составен дел на растителните и животинските клетки. Посебен вид фосфолипиди, наречени цереброзиди и ганглиозиди, се наоѓаат во мозокот и во окото.
Метаболизмот на мастите е под контрола на нервниот и хуморалниот механизам. Нервната регулација е поврзана со хипоталамусот, а во хуморалниот систем учествува ендокриниот систем, преку своите жлезди: хипофизата, тиреоидејата, надбубрежните жлезди, панкреасот, во помала мера и половите жлезди
Во сувата материја на мозокот се застапени со околу 30 %, во жолчката од јајцето околу 20 %, во црниот дроб 10 %, срцето 7 %, итн. Во келијната протоплазма играат важна улога за двосмерната пропустливост на клетката. Со белковините создаваат т.н. липопротеини. Тие се растворливи во вода и се одговорни за одржување на структурата на протоплазмата. Повеќето фосфолипиди содржат една азотна база. Најраспространети се лецитините, слични на нив се кефалините и сфингомиелините.
Слични на стероидите се СТЕРОЛИТЕ и СТЕРИНИТЕ. Во растителниот свет најраспространет е ергостеролот, а кај човекот и животинскиот свет холестеролот. Холестеролот се наоѓа во сите клетки на живиот свет, потоа и во крвната плазма, а особено во мозочното ткиво, надбубрегот, бубрегот, во жолчката на јајцето итн. Делумно е слободен а делумно врзан (естерфициран) со вишите масни киселини. Врзаниот се раствора во вода, а слободниот не е растворлив. И тој како и фосфолипидите е составен дел на протоплазмата и учествува во двосмерната пропустливост на протоплазмата.
Особена брза мобилизација на мастите предизвикува адреналинот, додека инсулинот стимулира создавање на масти. Тироксинот ја забрзува разградбата на мастите, поради тоа, особите кои имаат зголемена функција на тиреоидеата (хипертиреоза), брзо слабеат. Обратно, намалената функција на тиреоидејата (хипотиреоза) го забрзува процесот на депонирање на масти. Таму каде што надвладува внесувањето од една страна и создавањето на масти над разградбата и трошењето од друга страна, т.е. внесување на храна над енергетските потреби, доведува до постепено дебелеење (обеситас). Вишок на храна која произведува 90 к.калори, создава 10 г нова маст
Масните матери се наоѓаат во организмот во две функционално различни групи, како резервни масти и како ткивни масти. На масните материи кај нормално ухранети особи, со просечна тежина и висина, отпаѓа околу 10 % од вкупната тежина. Кај женскиот пол тој процент е нешто поголем. Депонираните масти се распоредени на следниот начин: околу 50 % се наоѓа како поткожно масно ткиво, 10 – 15 % се наоѓа во стомачната шуплина, 10 до 15 % во т.е. околу бубрезите, околу 5 % во мускулите и во помал процент во останатите ткива и органи. Мастите се доминантно енергетска резерва. Одредени органи (бубрези) ги штити од механичка повреда, служи и како топлотен изолатор. Количината на мастите во плазмата се движи околу 500 мг %. Од тоа на холестеролот отпаѓа околу 180 мг %, а на триглицеридите и фосфолипидите по 160 мг %, додека кај новороденото се пониски и изнесуваат околу 200 мг %. Присутни се во три форми: хиломикрони, липопротеини и слободни масни киселини.
Метаболизам: Телесните масти се наоѓаат во динамична рамнотежа. Тие постојано се разградуваат и поново се синтетизираат. Половина од масните киселини се разградуваат за 7-8 дена, додека во црниот дроб за само два до три дена. Разградените масти служат како сировина за синтеза на шеќер – гликоза, за енергетските потреби на организмот. Најчесто овој процес се одвива во црниот дроб. При интензивно спортување и во мускулите. При потполно согоревање на мастите од 1 грам се ослободуваат 9,45 к.калории, што е повеќе од двојно, во однос на шеќерите и белковините. Од 1 г шеќер или белковина се ослободува 4 к.калории енергија. При метаболизамот – согоревањето на мастите само мал процент се претвора во кетонски соединенија. И овој процес најчесто се случува во црниот дроб, во помал процент во бубрезите и срцето. Единствено црниот дроб, каде што се создаваат, и мозокот, кетонските соединенија не можат да ги користат како енергетско гориво. Единствено човекот и животните можат во црниот дроб да создаваат глицерол и масни киселини, основни градивни елементи за создавање на масти (липогенеза). Ова совршенство на природата, луѓето се должни да го знаат, бидејќи при внесување на храна богата со разни видови јаглени хидрати, каде спаѓаат покрај сите овошја, кондиторски преработки, до сите врсти житарици, доколку немаат потреба од енергија за некаква напорна физичка активност, тогаш тие се депонираат – складираат во форма на резервни масти, тоа значи индиректен начин за неприметно дебелеење. Килограми, лесно се добиваат, тешко се симнуваат. За време на доењето тој процес се одвива и во млечните жлезди. Во таа развојна фаза тој процес е корисен и неопходен. Кај богата храна со јаглени хидрати, во која било форма, само околу 3 % се претвора во резервен шеќер (гликоген), околу 30 % се употребува – трансформира во масти. Последица дебелеење!
И белковините можат да се претворат во масти, претворајќи се претходно во јаглени хидрати, во сложениот т.н. КРЕБСОВ ЦИКЛУС (по авторот). Тој систем на кружен ток, функционира врз основа т.н негативна и позитивна повратна спрега (био фидбек систем). Упростената шема на овој систем би изгледала: јаглени хидрати – масти – белковини! Тој систем со сировини ние го снабдуваме, затоа должни сме да ја знаеме физиологијата – биохемијата, према тоа и последиците. Корекцијата е долготрајна и мачна. Во црниот дроб исто така се врши претворање на едни масни киселини во други. Сепак, ова совршенство на природата не е без остаток. Имено, човечкиот организам не е во состојба да ги создава двете „волшебни“ незаситени масни киселини: ДХА и ЕПА, делумно и третата АРА. За овие незаситени масни киселини, подетално ќе биде презентирано во наредниот труд, кој претставува континуитет на ова поглавје. Тие, неопходно треба да се внесуваат преку храната или како суплементи. Затоа за нив велиме дека се неопходни т.е. есенцијални.
Депонираните масти се распоредени на следниот начин: околу 50 % се наоѓа како поткожно масно ткиво, 10 – 15 % се наоѓа во стомачната шуплина, 10 до 15 % во т.е. околу бубрезите, околу 5 % во мускулите и во помал процент во останатите ткива и органи. Мастите се доминантно енергетска резерва. Одредени органи (бубрези) ги штити од механичка повреда, служи и како топлотен изолатор
ХОЛЕСТЕРОЛОТ, еден дел се внесува со храната, другиот дел се создава во црниот дроб. За неговата синтеза неопходно е присуство на витамин А. Количината на масни материи во црниот дроб останува иста – непроменлива. Во нормални услови се движи од 3 – 5 %, од кои 2/3 припаѓаат на фосфолипиди.
Метаболизмот на мастите е под контрола на нервниот и хуморалниот механизам. Нервната регулација е поврзана со хипоталамусот, а во хуморалниот систем учествува ендокриниот систем, преку своите жлезди: хипофизата, тиреоидејата, надбубрежните жлезди, панкреасот, во помала мера и половите жлезди. Особена брза мобилизација на мастите предизвикува адреналинот, додека инсулинот стимулира создавање на масти. Тироксинот ја забрзува разградбата на мастите, поради тоа, особите кои имаат зголемена функција на тиреоидеата (хипертиреоза), брзо слабеат. Обратно, намалената функција на тиреоидејата (хипотиреоза) го забрзува процесот на депонирање на масти. Таму каде што надвладува внесувањето од една страна и создавањето на масти над разградбата и трошењето од друга страна, т.е. внесување на храна над енергетските потреби, доведува до постепено дебелеење (обеситас). Вишок на храна која произведува 90 к.калори, создава 10 г нова маст.
Замастен црн дроб е една форма на пореметен метаболизам на масти, при што количината на масти во црниот дроб може да се зголеми и до 50 %. Причини: зголемен внес на масти, зголемено создавање во црниот дроб или намалено отстранување, т.е. пореметена рамнотежа. Зголемување на мастите во крвта – липемија, е знак за зголемен транспорт на масти во организмот. Се појавува после обемен масен оброк, при гладување, поради разградување на мастите поради енергетски потреби, за време на бременост и доење и др. Како патолошка состојба се јавува при дијабетес, хипотиреодна болест, опструктивна жолтица, нефроза (бубрежна болест), како и во почетокот на атеросклеротичната болест и други поретки заболувања.
ДИЕТЕТИКА: Просечен здрав човек калориските потреби од масти ги задоволува со околу 20 – 30 %, зависно од дејноста која ја обавува, географските – климатските услови. Децата, адолесцентите и спортистите имаат посебни зголемени потреби.
Особа која умерено работи и троши околу 3000 к.кал. дневните потреби од масти се движат од 80 г до 125 г додека кај децата до 10 – 12 год. изнесуваат околу 4 г/кг т.т. Колку е поголем процентот на незаситените масни киселини толку е подобра искористеноста. Најбитно е да се внесуваат со храната, во доволни количини есенцијалните т.е. незаситените масни киселини. Пред се, морски сини риби, рибини масла и/или суплементи.
