ПИШУВА:
Прим. д-р Методија Томевски
специјалист педијатар
♦♦♦♦♦♦♦
Иако омега-3 незаситените масни киселини (н.м.к.) се познати уште од 1930-та година, тие се прифатени како неопходни – есенцијални н.м.к. за нормален раст и развој на плодот, новороденото – доенчето, пред се, во првите две години, но и покасно, па дури и во текот на целиот човечки живот, за добро и квалитетно здравје. Пред 40-тина години околу 1980-та година нивната важност е драматично зголемена. Меѓу првите земји, кои официјално ја прифатија и објавија и започнаа да ја спроведуваат во програмата за бремената жена и доенчињата, беше Канада. Од тогаш наваму направени се преку 1000 стручни и научни студии од најрелевантни институции и здруженија како што се: ФДА (food and drug agency), Институтот за јавно здравје на САД, СЗО, ЕФСА (Европската агенција за безбедност во исхраната), како и Американското кардиолошко здружение, потоа Здружението на гинеколози и акушери и многу други ширум светот.
ОМЕГА-6 и ОМЕГА-3 масните киселини се депонираат во мембраните на клетките. При нивното ослободување од мембраните, тие се трансформираат во моќни локални „хормони“ т.н. ЕИКОСОНОИДИ. Тие ги контролираат локалните воспаленија, контракцијата на глатката мускулатура, следователно се регулира и крвниот притисок, коагулабилноста на крвта, имунолошкиот и/или алерголошкиот одговор – тоа значи дали вашата балансирана исхрана во однос на овие есенцијални масни киселини ќе биде стабилизирачка или проинфламаторна
Постојат три големи групи – видови на масни киселини: заситени, едноверижни (моно) незаситени и повеќеверижни (поли) незаситени масни киселини. Постои и посебна група: транс-незаситени масни киселини. Тие настануваат со хемиски процес (хидрогенација), со делумно заситување, по пат на додавање на водород, на повеќеверижни незаситени масни киселини. Во пракса тоа се случува при производството на храна (процесирањето). Во помали количини тие природно се наоѓаат во ферментираната (преџваканата) храна, кај стоката т.н. преживари, под дејство на присутните бактерии во системот за варење на храната. Заситените масти воглавно се наоѓаат во животинското и месото од живина, потоа во млекото и млечните производи, сирењето, кашкавалот, кајмакот, путерот, потоа во маслото од палма, кокос, како и во пекарските и кондиторски преработки (кекси, бисквити, колачи, буреци, пити, торти и др.) Нив човечкиот организам може да ги синтетизира и затоа не се неопходни да се внесуваат со храната. Сите масни киселини кои се наоѓаат во природните липиди, имаат по правило права верига, низа или синџир и парен број јагленородни атоми. Заситените масни киселини имаат повисока точка на топење во однос на незаситените. Термините заситени и незаситени масни киселини се однесува на бројот на водородните атоми поврзани за јагленоводородните молекули во споредба со бројот на двојните врски помеѓу јагленородните атоми. Нивните вериги се прави и цврсти на собна температура. Незаситените масни киселини, поради двојните вериги, нивната верига е свиткана под агол и затоа се течни на собна температура. Заситените масни киселини имаат биолошко-физиолошки, но и структурни функции. Едноверижните незаситени масти се наоѓаат воглавно во растителната храна и маслата добиени од нив, а повеќеверижните незаситени масти се наоѓаат воглавно кај рибите (морски, речни или од рибници), потоа кај раковите, школките кои се хранат со алги и планктони. Главна моно незаситена масна киселина, со само една незаситена двојна врска е олеинската. Таа се наоѓа воглавно во маслинките, ладно цедените масла, потоа во јаткастите плодови: бадемите, оревите, кикиритките и др. Овие масти човечкиот организам може да ги синтетизира. Повеќеструко незаситените масни киселини, содржат две, три па се до пет и шест двојни незаситени вериги. Тие се означуваат како омега (ω – 3, 6, 9). Знакот омега е синоним за незаситени вериги или врски, т.е. незаситени масни киселини, преземен како последна 24-та буква од грчката азбука. Веригата на незаситени масни киселини има почеток (глава) каде се наоѓа карбоксилната група (CO) и крајната метилна група (NH3) или опашката. Па, према тоа зависно на која позиција од крајот на низата се наоѓа двојната врска, и незаситените масни киселини се номинираат пр. како omega (ω) 3, 6, 9 и сл.
Најзастапена w-6 незаситена масна киселина со 2 (две) двојни врски е линолната или линолеичната (L.A.). Таа се наоѓа во ладно цедените растителни масла (од маслинка, сончоглед, пченка, шафран, меко варени јајца и др. Друга битна ω-6 незаситена масна киселина со 4 двојни врски е арахидонската (ARA). Таа се наоѓа во месото, живината, јајцата и др. намирници. Таа е особено битна, бидејки претставува супстрат (прекурзор) за создавање на многу битна група на супстанции слични на хормони, парахормони, со локално дејство, наречени еикосоноиди или докосоноиди. Омега 6 и омега 3 се натпреваруваат за исти ензими. Затоа односот на омега 6 : омега 3 има значајно влијание врз создавањето на овие хормони. Оваа група биохемиски материи е слична на хормоните, и се тесно поврзани со воспалителните и хомеостатските метаболни процеси, тоа е состојба на стабилност на телесните течности (крф, лимфа и ткивна течност). Во оваа група спаѓаат: простагландините, леукотриените, тромбоксанот и др. Еикосоноидите имаат краткотрајно дејство. Тие се создаваат од ω -3 н.м.к. и завршуваат со разградба од специфични ензими. Процесот на создавање и разградба обично е во рамнотежа. Доколку продукцијата ја надмине разградбата, може да има штетни последици, и процесите наместо да завршат со заздравување, тие можат да продолжат во хроницитет. Покрај создавањето на еикосоноиди, во поретки случаи и во помали количини може да се создадат и докосоноиди (од ДХА). Од односот на ω-3 и ω-6 н.м.к. директно зависи типот и концентрација на еикосонаидите и докосоноидите, према тоа и биохемиските реакции и клиничките симптоми.
Нивото на морските ОМЕГА-3 (ЕПА и ДХА) потребно е да бидат над 8 % (зелената графа) од вкупните масти. Ако нивото падне под 4 % (црвената графа), човечкиот организам може да има потешкотии во одржувањето на хомеостазата на клетките и ткивата. Ако тој сооднос е под 8 %, (црвена или жолта графа), вие ќе имате корист доколку го коригирате тој сооднос, со зголемен внес на ОМЕГА-3 од морско или речно потекло. Повеќе информации за користа од почитувањето на научните препораки или штетноста по здравјето на децата пред се но и на возрасните, но и за штетата од непочитувањето, ќе најдете во скоро сите поглавија на оваа тема обработени и презентирани во оваа сеопфатна сторија, која денес е врвот на стручните списанија, семинари, меѓународни конгреси.
⇓⇓⇓ РЕФЕРЕНТНИ ВРЕДНОСТИ НА НАЈВАЖНИТЕ МАСНИ КИСЕЛИНИ ОД SYNLAB (ADRIALAB) – ГЕРМАНИЈА
ОМЕГА 7 и 9:
- ПАЛМЕТИНСКА КИСЕЛИНА : 48 мг. /л. До 124 мг./л.
- ОЛЕИНСКА КИСЕЛИНА : 593 мг./л. До 916 мг./л.
- НЕРВОНИЧНА КИСЕЛИНА : 24 мг./л. До 41 мг./л.
ОМЕГА 6:
- ЛИНОЛНА КИСЕЛИНА : 781 мг./л. До 1167 мг./л.
- ГАМА ЛИНОЛНА КИСЕЛИНА : 8 мг./л. До 25 мг./л.
- ХОМОЛИНОЛНА КИСЕЛИНА : 37 мг. /л. До 75 мг./л.
- АРАХИДОНСКА КИСЕЛИНА : 188 мг./л. До 343 мг./л.
- АЛФА ЛИНОЛЕИЧНА (АЛА) : 13 мг./л. До 33 мг./л.
- ЕПА ( eicosi pentanoic acid) :16 мг./л. До 61 мг./л.
- ДХА (docosi hexanoic acid ) : 44 мг./л. До 111 мг./л.
ИНТЕРКОНВЕРЗИЈА НА НЕЗАСИТЕНИТЕ МАСНИ КИСЕЛИНИ
Концентрациите на н.м.к. се однесуваат на внесените со храната како и на биолошките процеси во организмот. Човечкиот род, може да синтетизира ω-6 и ω-3 н.м.к. од есенцијалните масни киселини со пократка верига ЛА (линолна) во ω-6 и АЛА (алфа линолеична) во ω-3 со подолги вериги (ЕПА и ДХА). ЛА и АЛА се натпреваруваат за исти ензими (elongasa i desaturasa). Капацитетот да се создаде повеќе ДХА од АЛА, е поголем кај жените отколку кај мажите. Кај мажите околу 8 % од АЛА се претвора во ЕПА, а околу 0-4 % во ДХА, додека кај младата жена во фертилниот период, околу 21 % од внесената АЛА се претвора во ЕПА, а околу 9 % во ДХА. (Извор: Институт Linus Pauling). Веројатно природата била мудра, бидејќи жената треба директно да го продолжи човечкиот род (поради бременост, раѓање), па направила еволутивна позитивна дискриминација.
АЛА (алфа липоична или линолеична) се смета за есенцијална ω-3 н.м.к. бидејќи не може да биде синтетизирана од човекот. Постои докажан генетски полиморфизам за ензимите кои се натпреваруваат за ω-6 и ω-3 н.м.к. од кој произлегува и до 30 % различни вредности во крвта на индивидуите, при еднаков внес на ЛА и АЛА. ДХА може да се ретроконвертира во ЕПА за околу 9 %.
АЛА има посебна улога во заштита на мозочното ткиво. Таа е мал молекул кој лесно поминува низ хематоенцефалната бариера. Таа директно им притекнува во помош на нападнатите мозочни клетки од страна на слободните радикали. Таа е единствен антиоксидант кој лесно и брзо стигнува до мозочните структури. Таа е единствен антиоксидант кој се самообновува, а истовремено може да регенерира други важни антиоксиданти, како што се: глутатионот, ензимот Q-10 и др. АЛА ја зголемува ефикасноста на митохондриите (клеточни фабрики за енергија). Таа исто така ја помага контролата на шеќерот и инсулинот во крвта, го запира пропаѓањето на невротрансмитерските системи (преносувачи на импулси – сигнали, а со тоа се подобруваат и когнитивните капацитети. Хармонизирајќи го метаболизамот на шеќерот со помош на мастите истовремено се хармонизира и метаболизамот на мастите и обратно (Кребсов циклус), услов за хармонизирано здравје.
Спанаќот е најдобар извор на АЛА, потоа брокулата, доматот, грашокот, џигерот и др. Дневно се препорачува 10 до 15 мг. Ако не се внесува доволно со храната, тогаш се препорачува да се внесува како суплемент.
Практични препораки како внесот на омега-6 масните киселини би бил поблиску до внесот на омега-3 може да се постигне и со: намалување на внесот на житарките, намалување на внесот на растителните масла, намалување на внесот на црвеното месо од животни хранети со пченка (товени), истовремено зголемување на внес на морски риби, и/или внес на омега-3 суплементи.
Прелиминарни студии покажуваат дека ЕПА може да се зголеми, доколку се намали внесот на ЛА, а ДХА може да се зголеми ако се зголеми внесот на АЛА. Затоа квантитативниот и квалитативниот однос на ω-6 и ω-3 е многу битен. Воглавно животните кои пасат на отворен простор т.е. се хранат со трева, акумулираат повеќе ω-3 н.м.к. отколку оние кои се затворени, товени и се хранат со житарици, тие акумулираат повеќе ω-6 (АРА – арахидонска н.м.к.). Метаболитите од ω-6 повеќе се воспалителни. Затоа се препорачува односот на ω-3 и ω-6 да биде балансиран. Има препораки дека тој однос би бил идеален кога се движи од 1 : 1 до 1 : 4 па се до 1 : 6. Постојат зачудувачки информации на поедини американски истражувања каде тој однос во поедини држави се движи дури во размер од 1 : 30. На пример, тој однос кај најупотребуваното маслиново масло е околу 13 : 3, кај лененото масло тој однос е 1 : 3 (најдобро), додека сончогледовото не содржи ω-3 н.м.к.
Необичен податок: Конверзијата од АЛА во ЕПА и ДХА е двоструко и повеќе кај вегетеријанците отколку кај тие што консумираат риби и месо. Природата на чуден начин ги штити и исклучоците во навиките во исхраната.
Историски гледано, разноврсната храна, добиена на природен органски начин од растенија, зеленчук, овошје, житарици и од домашни животни, одгледувани на отворен простор во природа – пасени не товени на фарми, воглавно обезбедувала доволни количини незаситени масни киселини. Но, современиот индустриски начин на чување и хранење на домашни животни и хранети со житарици за индустриско производство на месо и месни производи и со додавање на разни адитиви, витамини и хормони и антибиотици на стоката и живината, како и разни стабилизатори и конзерванси на преработеното месо, во што подолг период, доаѓа до значително намалување на незаситени масни киселини бидејќи во тие процеси тие оксидираат и се претвораат во полунезаситени, па дури во заситени, а со тоа незаситените масни киселини стануваат дефицитарни.
Практични препораки како внесот на омега-6 масните киселини би бил поблиску до внесот на омега-3 може да се постигне и со: намалување на внесот на житарките, намалување на внесот на растителните масла, намалување на внесот на црвеното месо од животни хранети со пченка (товени), истовремено зголемување на внес на морски риби, и/или внес на омега-3 суплементи
Од голема важност е и внесот на храната од растително потекло, која содржи доминантно ОМЕГА-6 (АРА) масни киселини, во однос на морската храна која содржи доминантно ОМЕГА-3 (ЕПА/ДХА) масни киселини. Тој однос треба да биде балансиран. Клиничките анализи покажуваат дека тој сооднос помеѓу ОМЕГА-6 (АРА) : ОМЕГА-3 (ЕПА/ДХА), би требало да изнесува од 3:1 до 1:1.
Омега-6 (ЛА) и омега-3 (АЛА) неопходно е да се внесуваат со храната. ЛА-ОМЕГА-6 масна киселина во организмот се претвора во ОМЕГА-6 арахидонска (АРА) киселина. ОМЕГА-6 и ОМЕГА-3 масните киселини се депонираат во мембраните на клетките. При нивното ослободување од мембраните, тие се трансформираат во моќни локални „хормони“ т.н. ЕИКОСОНОИДИ. Тие ги контролираат локалните воспаленија, контракцијата на глатката мускулатура, следователно се регулира и крвниот притисок, коагулабилноста на крвта, имунолошкиот и/или алерголошкиот одговор – тоа значи дали вашата балансирана исхрана во однос на овие есенцијални масни киселини ќе биде стабилизирачка или проинфламаторна. (продолжува)
