ПИШУВА:
Прим. д-р Методија Томевски
специјалист педијатар
♦♦♦♦♦♦♦
Дневните па и неделните препорачани дози за возрасното население, се уште не се доволно усогласени од страна на релевантните институции, институти, агенции, здруженија и организации, како што се ФДА (Агенција за храна и лекови на САД), Институт за јавно здравје на САД, Национална академија за медицина на САД, СЗО (Светска здравствена организација), ЕФСА (Европска агенција за безбедна исхрана), Светска организација за перинатална медицина (ВАПМ), Американско кардиолошко здружение и др. Постојат следните термини: препорачани дози, адекватни дози, минимални, максимални и оптимални дози. Потоа постојат препорачани дози за одредена возраст на машки и женски деца, за мажи и жени, и за жени во бремена состојба, дури и дози зависни од телесна тежина (маса).
За АЛА препорачани дози за мажи се 1,6 г дневно, за жени 1,1 г дневно.
Прифатливи дози: 0,6 % до 1,2 % од тоталната енергија.
ФДА препорачува безбедно консумирање до 3 г дневно вкупно ЕПА+ДХА, а во вид на капсули до 2,0 дневно.
Американското кардиолошко здружение препорачува 1000 мг или 1,0 г дневно. ЕФСА (Европската агенција за безбедност во исхраната) препорачува минимум 250 мг дневно па се до 5.000 мг (5,0 г) ЕПА+ДХА. СЗО препорачува минимум 1 до 2 порции риба (250 до 300 г) неделно.
Вредностите во приложената табела се релативни, но сепак блиски до препорачаните оптимални вредности. Меѓу препаратите во форма на суплементи спаѓа и маслото од ленено семе, во форма на капсули, кое содржи ω-3, ω-6 и ω-9, во блиску до оптимален препорачан сооднос и обезбедена и посакувана чистота во однос на загадувачи, кои ги има во морските риби, како што е живата и други хемиски материи од распаднати пластични материи (ПСБ).
Препорака: Бидејќи секое дете, секоја жена, секој човек, се единствени и неповторливи единки (убавината на диверзитетот на се во природата па и на луѓето) се препорачува секој случај да се третира како единствен – уникатен, согласно парадигмата на СЗО: персонализирана медицина, т.е. медицина базирана на докази и индивидуален пристап.
Се препорачува состојбата со АЛА, ЕПА и ДХА незаситени масни киселини ω-3 во серумот, да се испитува на гладно. Потоа, да се води сметка за возраста, полот, за жените – дали е бремена или дали дои, потоа исхраната, телесната тежина (маса), хормоналниот статус, здравствената состојба, употребата на лекови, изложеност на загадувачки материи и токсини како и генетскиот код и наследните предиспозиции. Ваквиот пристап е најрационален, најефикасен и најоправдан. Сепак мал е процентот на особи кои можат да си го дозволат овој начин, затоа кај најголемиот процент на луѓе се применуваат најоптималните стандардни препораки од бројните меѓународно признати релевантни институции, институти, здруженија и организации.
Препораките за бремената жена неопходно е да започнат уште од првиот ден на бременоста, уште подобро шест месеци до година дена пред планирање на семејство од страна на двајцата родители, потоа тоа треба да стане навика односно стил на живот што претставува една од најбитните варијабли на културата на еден човек, што ќе обезбеди здравје за целиот живот, што претставува една од најдобрите препораки од времето на Платоновата школа до денес.
Кога би направиле скрининг серумски тестови на ОМЕГА-3 и витамин Д на вкупното население, би очекувале минимални вредности, дури и под минималните, на овие витални супстанции, и би констатирале „ендемски“ ниски вредности на национално ниво. Од таквата состојба, последиците би биле ненадоместливи за плодот во текот на бременоста, особено после 6-от месец од бременоста, но после 6-от месец во доенечката возраст, кога потребите од мајчиното млеко се недоволни и треба да се додаваат во форма на суплементи, но и кај тие бебиња кои се на млечна формула, потребно е да бираат млека со највисок процент на ДХА, бидејќи и тие содржат околу 50 % од потребите на доенчето
Децении наназад, после сознанијата за важноста и улогата на незаситените масни киселини ω-3, истражувачите широм светот имаа тенденција и преќутна согласност, да препорачуваат помали безбедни дози на овие волшебни незаситените масни киселини и покрај се почестите истражувачки информации, дека повисоки дози од препорачаните се сосема безбедни, добро толерирани и се во состојба да го постигнат ако не очекуваниот максимален ефект, тогаш барем оптималниот а не минималниот. Таков случај на високо стручна одважност има постигнато доктор на науки Џина Јегер (Gina Jeger ph.d. Reserch writer for Nordic naturalis and children cognitive development). Нејзините децениски истражувања и сознанија и даваат за право дека дозите – концентрациите на незаситени масни киселини ω-3, можат безбедно да се оптимизираат и применат во пракса, се разбира, почитувајќи ја парадигмата на СЗО, за медицина базирана на докази и индивидуален пристап.
Во прилог на ставот и препораките на д-р сци. Џина Јегер оди и спектакуларното откритие на нобеловецот Hans Krebs (1953 за медицина и физиологија), за совршеноста на природата и за постоењето на „маѓепсаниот биохемиски круг“, наречен КРЕБСОВ ЦИКЛУС (по името на пронаѓачот), човекот може во секое време по потреба (при интензивен спорт, при болест или при непочитување на навиките или стандардите за здрава исхрана), трите основни прехранбени материи: јаглените хидрати – шеќерите, мастите и белковините, да ги претвора од една во друга или трета, зависно од потребите во вид на енергија во форма на (АТП) или во вид на резервна енергија. Тоа значи природата се погрижила евентуалната наша негрижа да ја стави под контрола за одредено време. Тоа значи дека препорачаните дози на н.м.к. (масти) можеме повремено да ги пречекоруваме, особено во форма на храна (риби, морски плодови па и рибино масло и сл.), но со суплементите, уште повеќе со н.м.к. во ампуларна форма потребна е консултација и препорака од лекар специјалист. Човек со здрави навики, здрав животен стил, секогаш ќе биде внимателен и нема да ја предизвикува природата на долг период.
Во пракса, може да се комбинираат сите три извори на незаситени масни киселини: риби, рибино масло и суплементи или перли. Но во таков случај, сепак, се препорачува консултација со матичниот педијатар или семеен лекар.
Сепак, минималните дози за сите возрасти и пола се задолжителни, со препорака да тежнеат кон оптимални дози. Нема стручни и научни докази дека максималните дози можат да имаат некакви несакани дејствија, но не и битно подобри резултати.
ГЛОБАЛНА СТУДИЈА ЗА ω-3 ЕПА (EPА) И ДХА (DHA) ВО КРВТА НА ЗДРАВА ПОПУЛАЦИЈА
Глобалната стратегија е со намера да се креира глобална мапа за потрошувачка на морска храна, идентификувајќи различни земји и региони од 1980 год. За таа цел се спроведени 298 студии во 54 земји ширум светот.
Незаситени масни киселини ω-3 ЕПА +ДХА се испитувани кај здравата популација, во 54 земји на неколку континенти, во плазмата, во еритроцитите и во целокупната крв. Од секоја фракција резултатите се претворани во тежински процент (% ) на ЕПА + ДХА, од вкупната количина на масти. Така добиените резултати се класифицирани во 4 групи: = 4 %, > 4 – 6 %, > 6 % -8 % и > 8 %. На графичкиот приказ вредности до 4 %, се сметаат за многу ниски и се обоени црвено. Вредности од 4 – 6 % се сметаат за ниски, портокалово се обоени. Вредности од 6 – 8 % се сметаат за средни и се обоени жолто и вредности > 8 % се сметаат за високи, зелено се обоени. Држави со високи вредности на ЕПА + ДХА (> 8 %) се: Јапонија, крајбрежна Скандинавија, Норвешка, Данска, Гренланд, Алјаска, Јужна Кореја, регионот на Источно сибирско море, Филипини, Тајван и домородното население од крајбрежните региони на Јужна Америка и Африка.
Додавањето на ОМЕГА-3, особено на ДХА, неопходно треба да продолжи до крајот на првата и втората па се до третата година
Не случајно во врвот на „10-те НАЈПАМЕТНИ ДРЖАВИ НА СВЕТОТ“ се вбројуваат Јапонија, потоа Јужна Кореја за денес и за утре. Критериуми: број на Нобелови награди, коефициент на интелигенција и научно-истражувачки достигнувања кај учениците, ефектуирани преку БДП и распределба по жител.
Во држави со многу ниски вредности на ЕПА + ДХА до 4 % спаѓаат: Северна Америка, Централна и Јужна Америка, Европа, Блискиот исток, Јужна Азија и Африка. Другите варијации на ниски и средни вредности, може да ги погледнете на графичкиот приказ во боја.
Презентираната глобална студија покажува дека постојат значителни варијации на наодите на ЕПА и ДХА во крвта во светот, што се должи пред се на традицијата и културата на исхраната, односно користењето на морската риба и други морски плодови, но и суплементи во разни форми. Резултатите се прилично разочарувачки, бидејќи кај најголем процент на анализирани земји, вредностите се движат од многу ниски до ниски. Овие незаситени масни киселини се од особено значење за здравјето на човекот, а овие ниски вредности говорат дека населението во светот е сериозно загрозено од незаразни хронични заболувања, поради што не само што го деградира квалитетот на животот, туку и скапо ги чини не само луѓето поединечно туку и државите глобално.
Има статистички показатели кои говорат дека во светот годишно умираат од незаразни хронични заболувања околу 38 милиони луѓе. Најзасегнати се земјите во развој со низок личен доход и нездрав режим на исхрана, при тоа се мисли пред се на многу нискиот внес на ω-3 незаситени масни киселини.
Истражувањата покажуваат дека околу 20 % од светското население, користи околу 250 мг и помалку ЕПА + ДХА дневно, во некои земји неделно или месечно. Ниските вредности на ω-3 тесно се поврзани со кардиоваскуларните заболувања, покачени заситени масти, триглицериди, холестерол, покачена коагулација на крвта, покачен крвен притисок, зголемен ризик од инфаркт, мозочен удар, разни видови на когнитивни пореметувања, проблеми со меморијата, перцепцијата па се до деменција и Алцхајмерова болест. Во овие студии беа исклучени бремените жени, доилките, малите деца и децата до 14 год. и болни особи и под терапија или на клинички испитувања, но беа опфатени особи со ризични фактори од разна природа.
За земјите од Источна Европа, Централна Азија, Централна и Јужна Америка, бидејќи нема доволно податоци, со оглед на соседните земји за кои има податоци, и овие земји би припаднале во категоријата со ниски или многу ниски вредности за ω-3 ЕПА + ДХА. Крајбрежните земји и региони се очекува да имаат повисоки вредности. За Русија и Индија нема доволно студии. За жал поради се уште невостановен т.н. златен стандард за ЕПА + ДХА од релевантни институции, е отежната можноста за глобална проценка, прифатен е релативниот тежински процент на ω-3 ЕПА/ДХА во вкупните масти во испитуваните фракции на крвта. Генотипските студии на ДНК, покажуваат дека постои полиморфизам, во прилог на ефикасноста на трансформација т.е. производство на ω-3 ЕПА и ДХА од претходниците н.м.к. АЛА и ЛА. Овие податоци одат во прилог на хипотезата дека ДХА била особено важна за еволуцијата на човечкиот мозок. Во земји со традиција на најмногу користење на морска храна (риби и морски плодови), спаѓаат пацифичките острови, медитеранскиот базен, Исланд, Алјаска, Јужна Кореја и Јапонија.
Земјите со ниски вредности на ЕПА/ДХА во крвта, се очекува дека внесувале 250 мг и помалку дневно, тие со средни вредности веројатно внесувале до 500 мг дневно, а тие со високи вредности внесувале над 750 мг до 1.500 мг дневно. Не постојат исто така официјални статистички податоци за количините користена морска храна, неделно, месечно ниту годишно. Сепак постојат неофицијализирани податоци дека земјите со многу ниски вредности на ЕПА/ДХА, користат по 1-2 кг риби по човек годишно. Тие со ниски вредности 2-5 кг годишно, тие со средни вредности 5-10 кг, а тие со високи вредности од 10 до 20 кг и повеќе, годишно по човек.
Во прилог на претходната анализа, ќе ви презентираме пресек од статистички податоци од Европската лабораторија за рибарство (EUMOFA), по случаен избор од 18 земји, пред се од Балканот и пошироко од Европа, Америка и Австралија.
Од статистичките податоци на табелата, јасно се гледа дека Македонија, заедно со Србија, Албанија, БИХ, Бугарија и Унгарија имаат 4 до 5 пати (400 до 500 %), а во споредба со Франција дури и 6 пати (600 %) помала потрошувачка на риби, во споредба со воспоставените оптимални стандарди на релевантни институции и агенции од Европа, САД и Светската здравствена организација.
- ПРОЧИТАЈТЕ И… Прим. д-р Методија Томевски: Волшебни омега-3 (ω-3) незаситени масни киселини: ЕПА (EPA) и ДХА (DHA) и омега-6 (ω-6) АРА (ARA)
Тоа значи дека населението едвај ги задоволува минималните потреби. Следователно кога би направиле скрининг серумски тестови на ОМЕГА-3 и витамин Д на вкупното население, би очекувале минимални вредности, дури и под минималните, на овие витални супстанции, и би констатирале „ендемски“ ниски вредности на национално ниво. Од таквата состојба, последиците би биле ненадоместливи за плодот во текот на бременоста, особено после 6-от месец од бременоста, но после 6-от месец во доенечката возраст, кога потребите од мајчиното млеко се недоволни и треба да се додаваат во форма на суплементи, но и кај тие бебиња кои се на млечна формула, потребно е да бираат млека со највисок процент на ДХА, бидејќи и тие содржат околу 50 % од потребите на доенчето. Исто така додавањето на ОМЕГА-3, особено на ДХА, неопходно треба да продолжи до крајот на првата и втората па се до третата година.
Научните сознанија за значењето и улогата на ОМЕГА-3 масните киселини и витаминот Д во исхраната се со многу висок степен на веродостојност и неопходно е да ги прифатат, следат и препорачуваат во континуитет, пред се, гинеколозите од првиот ден на бременоста, потоа педијатрите одма после раѓањето и семејните лекари. Се очекува овие високо стручни и научни сознанија, чии резултати во функција на време се достапни за проверка и потврда, преку тестовите за интелигенција, психомоторните тестови, потоа скрининг на видот, нo и плодноста на жената, но и на мажот, почнувајќи од претшколската, потоа во школската возраст, а кај возрасната популација преку следење на инциденцата и преваленцата на масовните незаразни акутни, особено хроничните заболувања, кои имаат не само огромно здравствено значење, туку и економско. Поради овие бројни причини, неопходно е препораките, веднаш да бидат прифатени без резерва пред се од стручната фела, потоа од вулнерабилната категорија мајки и деца, а потоа и од целокупното население за негова добробит. Овие препораки во почетокот ќе прејдат во навики, а потоа се очекува да прераснат во култура на исхрана и стил на живот.
Интересна е корелацијата помеѓу потрошувачката на морска храна и степенот на незаразни хронични заболувања, должината на векот, годишните приходи, стандардот и културата и потрошувачката на морска храна. Оваа корелација и нејзината важност би требало да претставува предизвик за науката, социологијата, но и за економијата, со единствена цел, севкупна благосостојба на народот. (Продолжува)
