Опсесивно-компулсивното нарушување (ОКН) е ментална здравствена состојба што се карактеризира со опсесии (неконтролирани вознемирувачки мисли, нагони и ментални слики) и компулсии (повторувачки, ригидни однесувања).
Опсесиите предизвикуваат силни негативни емоции како анксиозност, страв или вознемиреност. Компулсиите служат како механизам за справување – тоа се ритуали или постапки кои лицето чувствува дека мора да ги изврши за да спречи некој непосакуван исход.
Кај децата, ОКН вклучува наметливи мисли и „заштитни“ постапки, исто како и кај возрасните. Сепак, кај децата симптомите може да бидат потешко препознатливи и да се помешаат со типичните фази на развој.
Кои се симптомите на ОКН кај децата?
ОКН, без разлика на возраста, се карактеризира со опсесии, компулсии или и двете. Конкретните симптоми најчесто зависат од темата на ОКН – односно од фокусот на мислите и однесувањата.
Според Дијагностичкиот и статистички прирачник за ментални нарушувања, 5-то издание, ревидирано (DSM-5-TR), темите на опсесиите и компулсиите во ОКН го определуваат типот на симптомите.
Најчести теми се:
- Чистота: опсесии за контаминација и компулсивно чистење.
- Симетрија: опсесии за симетрија и компулсии на повторување, редење или броење.
- Штета: опсесивни стравови дека ќе се нанесе штета и компулсии за проверување или барање уверување.
- Табу теми: агресивни, сексуални или религиозни опсесии и соодветни компулсии.
Опсесиите предизвикуваат силни негативни емоции како анксиозност, страв или вознемиреност. Компулсиите служат како механизам за справување – тоа се ритуали или постапки кои лицето чувствува дека мора да ги изврши за да спречи некој непосакуван исход
Постојат и други теми, и можно е едно лице да има повеќе видови на наметливи мисли. Според DSM-5-TR, децата и адолесцентите почесто имаат опсесии поврзани со штета отколку возрасните. Во зависност од темата, симптомите може да се манифестираат преку однесувања како што се:
- прекумерно проверување и препроверување,
- потреба работите секогаш да се прават на ист начин,
- ритуали кои пречат во секојдневниот живот,
- повторување на „среќни“ зборови или броеви,
- постојано барање уверување,
- инсистирање предметите да бидат распоредени на одреден начин,
- непријатност кога нешто не е „како што треба“,
- повторување на дејства додека не се почувствува дека се „совршени“,
- прекумерно чистење или миење,
- повторувачко молење, рецитирање или ментално повторување,
- собирање и чување непотребни работи.
Според DSM-5-TR, децата имаат иста стапка на опсесии и компулсии како возрасните. Но, кај децата образецот на однесување е помалку стабилен, и тие често не можат да објаснат како се чувствуваат или зошто прават нешто.
Бидејќи децата природно минуваат низ фази со непредвидливо однесување, може да биде тешко да се направи разлика помеѓу компулсивни навики и нормални процеси на создавање рутина и истражување на околината. Компулсиите кај децата, на пример, можат погрешно да се сфатат како бунтовно однесување ако детето ги повторува и кога му е кажано да престане.
Што го предизвикува ОКН кај децата?
Точната причина за развој на ОКН кај деца и возрасни сè уште не е позната. Сепак, се смета дека во неа улога имаат:
- структурни и функционални промени во мозокот,
- генетски фактори,
- темперамент,
- фактори од околината.
Како се третира ОКН кај децата?
Најчестиот третман за ОКН кај деца (и возрасни) е когнитивно-бихевиорална терапија (КБТ), конкретно, техниката изложување и превенција на одговор (ERP – exposure and response prevention). Во ERP, детето постепено се изложува на своите стравови во безбедна, контролирана средина и се охрабрува да не извршува компулсија. Со текот на времето, тоа учи дека стравовите се претерани и дека непријатните емоции исчезнуваат и без ритуали.
Ако КБТ не е доволна или симптомите се изразени, може да се препишат лекови, најчесто антидепресиви.
Бидејќи децата природно минуваат низ фази со непредвидливо однесување, може да биде тешко да се направи разлика помеѓу компулсивни навики и нормални процеси на создавање рутина и истражување на околината. Компулсиите кај децата, на пример, можат погрешно да се сфатат како бунтовно однесување ако детето ги повторува и кога му е кажано да престане
Други видови поддршка за децата со ОКН вклучуваат:
- семејна терапија,
- групи за поддршка,
- тренинг за релаксација,
- поддршка во заедницата и училиштето,
- психоедукација.
Кои се ризик-факторите за ОКН кај децата?
Иако точните причини не се целосно познати, некои фактори можат да го зголемат ризикот детето да развие ОКН:
- родител или брат/сестра со ОКН,
- детска траума,
- срамежлив или резервиран темперамент,
- склоност кон анксиозност или депресија,
- структурни разлики во мозочните делови што управуваат со емоции и однесување,
- постоење на тик-нарушување.
Една кохортна студија од 2020 година укажува дека фактори поврзани со мајката за време на бременоста – како возраста, психијатриска историја или пушење – исто така можат да го зголемат ризикот детето да развие ОКН.
Што се PANDAS и PANS?
Кај некои деца, инфекција може да биде фактор на ризик за развој на специфичен тип на ОКН.
- PANDAS (Педијатриско автоимуно невропсихијатриско нарушување поврзано со стрептокока)
- PANS (Педијатриски акутен невропсихијатриски синдром)
Овие форми на ОКН се развиваат како резултат на инфекција. Најчесто се јавуваат кај деца на возраст од 3 до 14 години и симптомите може да се појават нагло и интензивно. Третманот често вклучува антибиотици и интравенска (IV) терапија.
Инфекциите поврзани со PANDAS/PANS можат да бидат:
- стрептокока,
- микоплазма,
- мононуклеоза,
- Лајмска болест,
- вирус на грип H1N1.
Може ли да се спречи ОКН кај децата?
Бидејќи причините за ОКН се сложени и индивидуални, не постојат сигурни мерки за превенција. Сепак, некои докази укажуваат дека грижата за здравјето на мајката во текот на бременоста и избегнување трауматски искуства кај децата може да го намалат ризикот.
Каква е прогнозата за децата со ОКН?
ОКН не може целосно да се излечи, но може успешно да се третира. Според Меѓународната фондација за ОКН (IOCDF), до 70 % од луѓето постигнуваат значително подобрување со ERP, лекови или комбинација од двете.
ЧЕСТО ПОСТАВУВАНИ ПРАШАЊА
- Како изгледа ОКН кај децата?
ОКН кај децата и возрасните се карактеризира со опсесии, компулсии или и двете. Сепак, децата почесто не зборуваат отворено за своите опсесивни мисли, а почесто од возрасните имаат мисли и однесувања поврзани со страв од нанесување штета (на себе или на други).
- Како се дисциплинира дете со ОКН?
Иако детето има ОКН, може и треба да се поставуваат граници. Целта е дисциплината да се однесува само на однесувања кои се под контрола на детето, а не на оние што се поврзани со симптомите на ОКН.
- Кога може да се постави дијагноза на ОКН кај дете?
Според упатствата на DSM-5-TR, здравствените професионалци можат да дијагностицираат ОКН кај лица од која било возраст, вклучувајќи и деца.
Најчесто, ОКН се појавува во два периода:
- помеѓу 8 и 12 години, и
- во доцните тинејџерски години до раната зрелост.
- Што не треба да му се кажува на дете со ОКН?
Меѓународната фондација за ОКН (IOCDF) препорачува да се избегнуваат изјави што го критикуваат или минимизираат искуството на детето, како на пример: „Само престани со тоа“. Исто така, не се препорачува рационализирање или убедување на детето дека неговите мисли или постапки се „непотребни“, бидејќи тоа може да ја зголеми неговата вознемиреност.
