Вие сте специјалист по интерна медицина, магистер по неврофизиологија и доктор на спортски науки. Зад себе имате долга и богата кариера. Кои се најинтересните сознанија за децата и младите до кои сте дошле во текот на вашата работа, а кои за родителите?
Д-р Рајовиќ: Имам четири деца и се сеќавам на првиот ден кога тргнаа на училиште, беа многу среќни. Тоа е голем ден за детето. Но, сфатив дека децата многу рано развиваат отпор кон училиштето, дека не го сакаат училиштето, не можат да научат некои лекции. Магистрирав неврофизиологија и невроендокринологија и почнав да разгледувам многу нови, корисни откритија од неврофизиологијата, сфаќајќи дека немаат никаква примена во пракса. Тогаш почнав да ја осмислувам мојата програма, која се креираше повеќе од петнаесет години. Учев многу за мозокот, работев со децата и го набљудував нивното однесување. Тие трчаат низ станот како муви без глава, не можат да застанат. Бараат движење. Користев некои трикови. На пример, еднаш кога се вратив од работа мртов уморен, моите деца сакаа да одат да играат во парк. Ги однесов во парк и сакав да седнам малку на клупата, да одморам, а тие сакаа да си играат со мене. Се согласив, но само кога ќе имаат пулс поголем од 100. Им објаснив дека можат да го зголемат пулсот со трчање околу паркот. Дотрчуваа до мене со раширени раце да им го мерам пулсот и мислам дека истрчаа десет кругови пред нивниот пулс да достигне, демек, 100. Каква среќа беше тоа! После тоа самите посакаа да си одат дома. Беа уморни, но два месеци ме молеа да играме мерење на пулсот во парк. И тоа е мојот совет до родителите. Бидете креативни, дизајнирајте игри во кои децата трчаат, скокаат, се вртат. Со спречување на детето да се движи и скока, го блокираме развојот на некои важни мозочни региони.
Мозокот прима милијарди информации. Сликите и информациите брзо се менуваат во новите технологии. Кога детето игра игра, поминува низ првото ниво, второто ниво, десеттото ниво – и се е полно со допамин, ендорфин, тага, радост, сето тоа го доживува за десет минути. Потоа одеднаш доаѓа во реалниот свет и сè му е досадно. Сака повторно да се врати во тој свет каде што доживува се многу брзо, а сите тие информации треба да ги обработи мозокот кој нема време за тоа. Тоа значи дека новите генерации немаат длабочина на обработка
Дали би рекле дека родителите денес се помрзливи во одгледувањето на децата отколку порано?
Д-р Рајовиќ: Не можам да го кажам тоа бидејќи гледам дека многу читаат и купуваат книги. Само што се родило детето, родителите веќе купиле неколку книги. Попрво би ги користел зборовите – „прекумерна заштитеност“. Родителите не ги пуштаат децата да си играат затоа што има пијани возачи, има насилници… Исто така, кога детето ќе каже дека му е досадно, родителите купуваат телевизор за детската соба, видеоигри, за да седи дома и да развие зависност од нови технологии, наместо да скока и да трча. Ако премногу ги заштитуваме децата, не им дозволуваме да размислуваат и не можат да развијат самодоверба. Ако сè уште правиме работи за нив, им правиме лоша услуга, а тоа ќе го видиме 10 или 20 години подоцна. Децата мора да пробаат се што е ново за нив. Валкано дете е знак дека убаво се наиграло. Децата треба да бидат во контакт со бактерии од околината бидејќи на тој начин го зајакнуваат својот имунитет.
Дали воспитувањето дете денес е поголем предизвик отколку што беше порано и кои се најголемите предизвици?
Д-р Рајовиќ: Попредизвикувачки и посериозно е. Некогаш во народот имаше една поговорка: „Какви се родителите, такво ќе биде и детето“. Сепак, тоа не е случај денес бидејќи околината е променета. Мојата прва цел е да ги едуцирам родителите бидејќи не знаат што значи околината. Најголемите промени ги донесоа новите технологии. Можеме да замислиме дека заклучуваме дете во бела, празна соба, дека никој не разговара со него, а дека неговите родители се многу интелигентни. Дали тоа дете ќе биде како родителите за 5 години? Нема да бидат ни 10 % како нивните родители. Тоа е всушност ментално заостанато. Во овој замислен експеримент може да се види дека средината која не опкружува е речиси 100% важна. Кога ги прашувам студентите на предавањата колку е важна генетиката, повеќето од нив не одговараат ништо или 10 %.
А колку е навистина?
Д-р Рајовиќ: Па, 100 %. Генетиката е потенцијал и таа е 100 % важна, а развојот на потенцијалот речиси 100% зависи од околината. Кога студирав медицинска психологија, не учеа дека односот е 50:50 и тоа е сосема погрешно. И денес во книгите пишува дека генетиката и околината и внатрешната мотивација се подеднакво важни. Но, таа внатрешна мотивација зависи од околината. И кога ќе погледнеме дали околината е иста денес и пред 30 години, гледаме дека не е. Па зошто ги имаме истите програми во градинките и училиштата? Кој ќе ја плати цената за тоа? Децата и целото општество. Мора да се прилагодиме. Оние кои не се прилагодуваат на околината, тоа е законот на еволуцијата, пропаѓаат. Мораме да разбереме дека секоја нова генерација деца станува се послаба и послаба, а наставниците на училиште често велат дека децата не можат да седат, да пишуваат, да бројат, и секоја генерација има се повеќе и повеќе проблеми.
Она што се случува – се спуштаат критериумите во училиштата, а прашање е кој нас утре ќе не лекува, ќе ја води државата, економијата? Мора да разбереме дека образованието е столб на општеството, тоа отсекогаш било. Не можеме да си дозволиме да имаме генерации деца со намалени способности
Колку технологијата влијае на интелектуалниот развој на новите генерации и како треба да комуницираме со децата од новото време?
Д-р Рајовиќ: Најголемите промени во средината која не опкружува се новите технологии. Тие се штетни ако се користат многу. Неопходно е да се најде граница колку му е дозволено на детето да влегува во тој виртуелен свет додека мозокот се развива. Затоа што мозокот најмногу се развива до пет, седум и до 12 години, а потоа уште малку и до 24. Новите технологии помагаат во развој на логично размислување и брзина на донесување одлуки, но ако се користат многу, новите истражувања покажуваат дека тие ги намалуваат длабоките региони на мозокот.
Претпоставувам дека развиваме одредени делови од мозокот, а други делови слабеат. Генерацијата „Z“ е одлична во мултитаскинг, но е многу слаба на пр. во „длабоко читање.“ Можете ли малку да го појасните тоа?
Д-р Рајовиќ: Мозокот прима милијарди информации. Сликите и информациите брзо се менуваат во новите технологии. Кога детето игра игра, поминува низ првото ниво, второто ниво, десеттото ниво – и се е полно со допамин, ендорфин, тага, радост, сето тоа го доживува за десет минути. Потоа одеднаш доаѓа во реалниот свет и сè му е досадно. Сака повторно да се врати во тој свет каде што доживува се многу брзо, а сите тие информации треба да ги обработи мозокот кој нема време за тоа. Тоа значи дека новите генерации немаат длабочина на обработка. Тие можат да прават две или три работи, но немаат длабоко внимание и не можат да читаат повеќе од десет минути. Читаат, па потоа прават пауза. Учат десет минути, па одмораат половина час, а кога ќе им дадете видеоигра, ќе играат два часа без проблем. И не се работи само за видеоигрите, туку и за социјалните мрежи каде што скролаат, гледаат колку лајкови имаат, они тоа го вртат, а мозокот трепери, што е сосема поинаков физиолошки начин на работа на мозокот. Кога треба да читаат книга – не можат. Постои проблем наречен „хипервнимание“.
Како се манифестира?
Д-р Рајовиќ: Денешните деца не можат да учат како ние. Повеќето родители можат да читаат книга два часа без проблем, но нашите деца не можат. Родителите треба да почнат да им го враќаат тоа длабоко внимание на своите деца. На пример, одвојте време за играње друштвени игри двапати неделно навечер. Тогаш мозокот всушност успорува. Но, не му давајте тешка игра за да можете вие лесно да победите, најдете игра каде што сте рамноправни. Затоа „Човече, не лути се“ е добра игра. Затоа што ако не го вратат тоа длабоко внимание, како ќе учат во средно училиште, а да не зборуваме за факултет? Имено, она што се случува – се спуштаат критериумите во училиштата, а прашање е кој нас утре ќе не лекува, ќе ја води државата, економијата? Мора да разбереме дека образованието е столб на општеството, тоа отсекогаш било.
Компјутерот не може да го замени наставникот. Тврдам дека во оваа интеракција „наставник-ученик“ се добиваат позитивни хормони – допамин и ендорфин, кои се хормони на меморијата. Тоа е училиштето на иднината
Не можеме да си дозволиме да имаме генерации деца со намалени способности. Мора побрзо да се реагира, да се направат побрзи реформи, фокусот на образованието нека биде училиштето, но спуштете го малку на градинка од четврта година. Не оној тип на образование тие да учат, туку да ги учиме да размислуваат, да трчаат, да се снаоѓаат – и тогаш ќе направиме нешто.
Го создадовте системот за учење NTC, кој се спроведува во дури 20 европски земји. Можете ли да го споредите со традиционалниот систем? Што конкретно добиваат децата со Вашиот начин на учење?
Д-р Рајовиќ: Почнав правејќи кампови за надарени деца. Имаше логични задачи, додека не сфатив дека тоа им е здодевно затоа што го имаат на училиште. Размислував околу тоа да осмислам нешто малку поинакво. NTC се заснова на активирање на тие скриени потенцијали на мозокот. Ако видиме дека некои иновативни методи го активираат целиот мозок, за разлика од класичните, пасивни методи на учење напамет, тогаш тие треба да се користат, не само во училиште, туку и во градинка. Но, тешко е да се применат и доколку детето има оштетување на мозокот за кое зборувавме, а за кое се виновни родителите. Сите треба да работиме заедно – и родителите и градинките и училиштата – и само тогаш ќе направиме нешто.
Како го гледате образованието за околу 20 години?
Д-р Рајовиќ: Во целиот свет постои проблем. Во Америка откриле дека длабоките регии на мозокот се намалени кај младите. Во Велика Британија лекот „метилфенидат“ го земале или го земаат 10 % од учениците. Тоа е лек кој се дава за АДХД и нарушување на дефицитот на внимание. Ако учениците го земаат овој лек за да можат да одат на училиште, ние сме направиле нешто многу погрешно. Значи, нешто ќе мора да се смени, за 180 степени. Јас се борам за тоа да ги смениме методите на учење затоа што од учењето напамет немаме ништо. Направив истражување на мрежата LinkedIn во 2018 година и од десетте најбарани занимања во 2018 година, девет не постоеле пред десет години. Тоа значи дека ги подготвуваме децата за професии кои се уште не постојат. Училиштето на иднината ќе мора да го замени учењето напамет со поефикасни методи. Прво, иднината на образованието ќе мора да се промени во методологијата. Второ, учењето напамет ќе треба да се сведе на минимум. И трето, ќе треба да се воведе многу движење во училиштата. Затоа што ако знаеме дека мозокот се развива во движење до 12 години, а не мислам само на движење и одење, туку и на фината моторика, тоа значи дека предметите како музичко и физичко образование се исклучително важни. Важно е и ликовно. Овие предмети би требало да ги имате секој ден.
Кога ќе погледнеме дали околината е иста денес и пред 30 години, гледаме дека не е. Па зошто ги имаме истите програми во градинките и училиштата? Кој ќе ја плати цената за тоа? Децата и целото општество. Мора да се прилагодиме. Оние кои не се прилагодуваат на околината, тоа е законот на еволуцијата, пропаѓаат. Мораме да разбереме дека секоја нова генерација деца станува се послаба и послаба, а наставниците на училиште често велат дека децата не можат да седат, да пишуваат, да бројат, и секоја генерација има се повеќе и повеќе проблеми
Дали тогаш и од наставниците ќе се очекува да бидат поиновативни и покреативни?
Д-р Рајовиќ: Се разбира, тие можат да бидат креативни, но сакаат да им се даде метод. Кога им се дава методот 1, 2, 5 – тие работат.
Училиштето на иднината ќе мора да го замени учењето напамет со поефикасни методи. Прво, иднината на образованието ќе мора да се промени во методологијата. Второ, учењето напамет ќе треба да се сведе на минимум. И трето, ќе треба да се воведе многу движење во училиштата. Затоа што ако знаеме дека мозокот се развива во движење до 12 години, а не мислам само на движење и одење, туку и на фината моторика, тоа значи дека предметите како музичко и физичко образование се исклучително важни. Важно е и ликовно. Овие предмети би требало да ги имате секој ден
Кои земји имаат добри образовни практики и какви?
Д-р Рајовиќ: Финскиот модел е добар, тие поминуваат многу време во дворот и на многу земји им се допадна нивниот модел. Кога бевме во Рим во 2007 година на светската конференција на Менса, претседателот на Менса Оксфорд, а подоцна и на Велика Британија, Крис Лик, предложи да одиме во Финска да видиме како функционираат. Му реков дека финскиот модел не е за нас. Малку беше изненаден бидејќи тоа е најдобриот европски модел. Сепак, по таа логика би можеле да ги посетиме најдобрите во светот – Хонг Конг, Тајван, Сингапур. Тогаш сфати кон што целам – финскиот модел е за Финска. Секој треба да создаде свој модел бидејќи околината е 100 % важна.
А кога зборуваме за училишната средина за учење, која според вас би била најадекватна средина за учење денес, а како би можела да изгледа утре? Дали училниците, сунѓерот и кредата си го направија своето?
Д-р Рајовиќ: Имаше обиди училницата да се претвори во дневна соба. Не успеа бидејќи тоа не е игра. Најважно е да се вклучи мисловниот процес. Тогаш можам да седам каде било. Не мора да ја прилагодуваме училницата – нека бидат креда и сунѓер, видеопроектор или паметна табла. Но, поддршката мора да биде наставникот. Компјутерот не може да го замени наставникот. Тврдам дека во оваа интеракција „наставник-ученик“ се добиваат позитивни хормони – допамин и ендорфин, кои се хормони на меморијата. Тоа е училиштето на иднината.
Дали вештачката интелигенција ќе игра улога во образованието и дали е тоа веќе некаде случај?
Ние повеќе не можеме да бидеме подобри од компјутерот по бројот на комбинации и бројот на информации. Тоа е многу јасно. Затоа кај децата мораме да го развиеме она што го немаат компјутерите – тимска работа, креативност, емпатија, нови идеи.
Вие сте основач на Менса во неколку земји и сте основач на Одделот за надарени во Центарот Никола Тесла. Натпросечната интелигенција треба да отвори широки можности за дејствување на поединецот, но од вашето искуство, дали тоа може да биде ограничувачки фактор во одредени околности?
Како да не, тоа го видов во Менса. Имате луѓе кои зборуваат неколку јазици, имаат завршено неколку факултети, докторати, а имате и такви кои со 40 години живеат со родителите и ништо не прават. Мислам дека за нив оваа интелигенција дури и им беше проблем. Сите им се виновни затоа што никој не им ја препознал интелигенцијата. Тоа значи дека нешто во тој развојен пат не се случило. Така, Менса повеќе ја гледам како здружение кое има луѓе со високи потенцијали, но за жал не сите ги искористија тие потенцијали. Интелигенцијата мора да се гледа како потенцијал, но потребни се многу фактори за да се подигне на тоа некое задоволително ниво. (Разговори)
