ПИШУВА:
М-р Ивана Урдаревиќ
логопед, специјален едукатор и рехабилитатор
♦♦♦♦♦♦♦
Говорот претставува ментална способност која им овозможува на луѓето во процесот на комуницирање да се служат со организирам симболички систем (јазикот). Развојот на говорот ја поттикнува социјализацијата и се потпира врз когнитивниот и социјалниот развој. Говорот на детето е одраз на неговото сфаќање на реалноста, а начинот на кој комуницира е показател и на неговиот степен на социјализација. Развојот на способноста за вербална комуникација се состои од пет етапи:
- Прејазично изразување
- Фонолошки развој
- Морфолошки развој
- Синтаксички развој
- Семантички развој
ПРЕЈАЗИЧНО ИЗРАЗУВАЊЕ. Прејазичната експресија на детето уште се нарекува искажување, изговарање, говор и изразување. Постојат четири форми на прејазично изразување: плач, гласови на неудобност, гласови на удобност, вокална игра. Наведените форми се појавуваат во текот на првата година од животот и претходат на појавувањето на првиот збор, а траат се додека детето не биде способно да се изразува со зборови.
ФОНОЛОШКИ РАЗВОЈ. Фонолошкиот развој се манифестира со зголемување на бројот и видовите на говорните симболи кои ги произведува самото дете. Фактори за убрзување и забавување на фонолошкиот развој се: биолошки фактори, состојба и ефикасност за вербално стимулирање на средината, психолошки фактори и развиеност на аудитивната перцепција. Способноста за идентификување и формирање на фонемите детето ја стекнува во периодот на осмата година од животот, што значи дека го опфаќа периодот од појавата на првиот збор, во првата година од животот до стекнувањето способност за управување со механизмите на ефекторниот систем, посебно со артикулаторниот во осмата година.
НИВО НА ГЕНЕРАТИВНОТО ЈАЗИЧНО ФУНКЦИОНИРАЊЕ. Постојат два вида на морфеми: слободни и ограничени. Децата прво ги совладуваат слободните морфеми, кои се јавуваат меѓу првите зборови, додека ограничените морфеми се јавуваат дури во третата година.
СИНТАКСИЧКИ РАЗВОЈ. Процесот на развој на синтаксата кај детето се одразува и се остварува со создавањето и креирањето на реченицата, а тоа доаѓа со активно орално комуницирање на детето со средината. Процесот на развојот на синтаксата започнува во втората година од животот, помеѓу 3-4 година се комплетира, а после тоа се до завршувањето на адолесценцијата постепено се дополнува кога и дефинитивно созреваат способностите за јазична комбинаторика.
Постојат четири форми на прејазично изразување: плач, гласови на неудобност, гласови на удобност, вокална игра. Наведените форми се појавуваат во текот на првата година од животот и претходат на појавувањето на првиот збор
СЕМАНТИЧКИ РАЗВОЈ. Семантичкиот развој претставува повисок облик на говорно-јазична комуникација кој се остварува претежно во терцијалните предели и зависи од одредено ниво на интелигенција. Во просечно развиена говорна средина со нормална комуникативна стимулација, семантичкиот развој на детето е многу брз. Во втората година од животот просечниот рецептивен фонд изнесува 1000 зборови, а експресивниот 250 зборови, додека во шестата година од животот рецептивниот реченичен фонд изнесува 13000 зборови, а експресивниот 2500. Од втората до шестата година од животот рецептивниот реченичен фонд на детето годишно расте за 3000 зборови, а експресивниот за 500-600 зборови. Темпото на семантичкиот развој наредните години рапидно се забрзува. Брзината на развојот на експресивниот речник по осмата година опаѓа без оглед на индивидуалните и срединските разлики и услови.
Голем број автори истакнуваат дека за развојот на говорот и усвојување на јазикот, неопходно е детето да биде изложено на јазикот на средината. Разгледувајќи кои аспекти за изложеност се потребни, Глисон вели дека децата не го усвојуваат јазикот самостојно и дека развојот на говорот и усвојувањето на јазикот се формира низ интеракција на родителите и децата, во прв ред мајката и детето.
Според биолошката теорија, потребата да се говори е вродена.
Лингвистиката има цел да ја објасни многу сложената граматичка структура на говорот, т.е. како се формира синтаксата (структурата на правилата за правилен редослед на зборовите). Н. Чомски е застапник на теоријата на генеративна и универзална граматика. Тој смета дека децата имаат вродени способности за граматика, т.е. дека тие поседуваат посебна направа за стекнување на говорот (LAD- Language Asguisition Device). За да се јави говорот, мозокот треба да се развие, да пораснат дендритите, да зајакнат мускулите на јазикот, да се поврзат невроните и да се слуша говорот.
Во втората година од животот просечниот рецептивен фонд изнесува 1000 зборови, а експресивниот 250 зборови, додека во шестата година од животот рецептивниот реченичен фонд изнесува 13000 зборови, а експресивниот 2500. Од втората до шестата година од животот рецептивниот реченичен фонд на детето годишно расте за 3000 зборови, а експресивниот за 500-600 зборови
Децата го учат говорот од возрасните кои ги подучуваат. Оваа теорија го објаснува развојот на говорот како учење по пат на поткрепување и моделирање. Зборот не се учи по пат на класично условување. Секој посебен збор се врзува со посебно искуство. Класичното условување не може да објасни како децата почнуваат да создаваат зборови. Создавањето зборови кои имаат значење, делумно се објаснува преку операционалното условување, така се учат гласовите, слоговите и зборовите. Според оваа теорија говорот се учи преку поткрепување, имитација и приспособено повратно влијание од говорното опкружување. За да говорат децата, возрасните треба да им зборуваат доволно гласно, изговарајќи ги јасно зборовите и гласовите, полека, разбирливо и милозвучно. Речениците треба да се куси, со акцент врз именката и со проста граматика. Говорот полесно се учи преку неуморно пеење, слушање, одговарање, објаснување и читање од страна на возрасните.
Развојот на говорот е тесно поврзан со социјалната интеракција. За да опстанат, луѓето имаат потреба едни од други и затоа комуницираат на разни начини. Според оваа теорија, децата ги стекнуваат јазичните симболи како резултат на самата социјална активност со возрасните за да ги разберат и за да ги изразат желбите, потребите и намерите на другите.
За да се разбере сложеноста на развојот на говорот, различни негови аспекти се објаснуваат подобро со некоја од горенаведените теории. Но, сите тие заедно овозможуваат да се разбере дека учењето на говорот е да се изразат и да се разберат бројните разновидни доживувања предизвикани од перцепциите, емоциите и мислите што се јавуваат кај детето во динамични животни ситуации.
Меѓу 24 и 27 месец детето составува реченици од 3-4 збора кои честопати граматички се погрешни.
На возраст од 3 години децата ја разбираат синтаксата и умеат да прават реченици.
На 5 годишна возраст има течна и креативна употреба на првиот јазик што го учи, а пак од 5 години натаму децата ги усовршуваат граматичките форми како што е пасивниот говор, ги разбираат зборовите со повеќе значења и разбираат дека еден објект може да има повеќе од едно име.
Важно е во развојот на говорот кај децата да постојат:
- Развивање на речникот и присуство на општи поими во говорот;
- Усвојување на граматиката;
- Усвојување на културата на говорот;
- Развивање на фонематскиот слух (способност да слуша и изделува поединечни гласови од зборот и зборови во реченицата).
