ПИШУВА:
Прим. д-р Методија Томевски
специјалист педијатар
♦♦♦♦♦♦♦
МАСТИ – ЛИПИДИ
ОМЕГА 3, 6 и 9
Хипократовата парадигма, од пред 2.400 год. гласи: Храната нека биде вашиот лек, а лекот ваша храна
- Во 1840 год. Џастис Лајбиг (Justus Liebig) го открил биохемискиот состав на мастите и белковините.
- Во 1860 год. Клод Бернард (Claud Bernard), докажал дека гликозата од крвта може да се складира во форма на гликоген (сложен шеќер) во црниот дроб.
- Во 1937 год. Ханс Кребс (Hans Krebs) докажа дека човечкиот организам е во состојба преку т.н. Кребсов циклус, вишокот на гликозата во крвта, во црниот дроб да го претвори во масти, а при недостаток на белковини, мастите да ги претвори во белковини. Оваа моќ на човечкиот метаболизам е вистинско чудо и совршенство на природата. За ова научно откритие Кребс во 1953 год. доби Нобелова награда.
Пред околу 250.000 години, примитивните луѓе јаделе се што мислеле дека може да се јаде, т.е. биле „omnivore“, али доминантно користеле растителна храна. Пред околу 160.000 години е идентификуван првиот паметен човек „homo sapiens“. Потоа, со тек на време полека, полека како се раселувале и зависно од географската местоположба, исхраната се менувала и се прилагодувала. Во тропските предели доминирала растителната исхрана, додека во континенталните и северните предели доминирала исхраната од животинско потекло. Земјоделието започнало пред околу 10.000 години, а фармерството и производството на млечни производи малку подоцна.
А сега да направиме еден Кондоров скок, пред околу 50-тина години, човештвото, особено западниот свет, но и континентална Европа се соочува со т.н. епидемија на прекумерна ГОЈАЗНОСТ – дебелина. Оваа состојба е тесно поврзана со бројни акутни и хронични заболувања на васкуларниот систем, пред се, на срцето и мозокот. За оваа состојба, најчесто се обвинуваат вишокот на масти, но тоа е само делумна вистина.
Во раната детска возраст, па се до пубертетот, доколку децата внесуваат битно небалансирана храна во однос на трите основни материи: ЈАГЛЕНИ ХИДРАТИ (шеќери), ПРОТЕИНИ (белковини) и ЛИПИДИ (масти), тој период е првиот ризичен период за нехармонизиран раст и развој
Бидејќи мастите имаат извонредно значење за функционирање на човечкиот организам од забременувањето, особено во текот на првата, помалку во втората година, но и во текот на целиот животен век, затоа е неопходно поседување на суштинско базично знаење и негова бескомпромисна примена во текот на целиот животен век. Советите и стандардите од најкомпетентни стручњаци и институции, што ќе бидат презентирани во текот на сторијата која следи, би требало од нашата популација да биде прифатена како култура на исхрана и стил на живот.
Повеќето масти во храната се во форма на триглицериди или неутрални масти, составени од една молекула глицерол комбинирана со 3 масни киселини, кои можат да бидат исти или различни. Таквата биомолекула се вика триациглицерол и се нарекуваат естери
МАСТИТЕ СЕ ЕДНА ОД ОСНОВНИТЕ КОМПОНЕНТИ НА СЕКОЈА ЖИВА КЛЕТКА
Мастите се група на органски материи, нерастворливи во вода, а растворливи во органски растворувачи. Тие се најдобрата и најефикасна форма на храна и истовремено најконцентрираната форма на енергија (9 Ккал. или 37 кј/гр.) Тие се една од основните компоненти на секоја жива клетка, неопходни за клеточната градба и функција. Ја помагаат ресорпцијата на растворливите витамини во масти: А, Д, Е и К и други биоактивни компоненти растворливи во масти. Поделени се во 3 групи: МАСТИ, СТЕРОИДИ (каде што спаѓа и холестеролот) и ФОСФОЛИПИДИ. Повеќето масти во храната се во форма на триглицериди или неутрални масти, составени од една молекула глицерол комбинирана со 3 масни киселини, кои можат да бидат исти или различни. Таквата биомолекула се вика триациглицерол и се нарекуваат естери. Тие можат да бидат во тврда, полутврда или течна состојба. Последните се нарекуваат масла. Други прехранбени масти, можат да содржат: фосфолипиди, холестерол и фитостероли.
Масните киселини по правило имаат парен број јагленородни атоми, исклучок е туберкулостеаринската киселина. Структурата им е алифатска (јаглеродните атоми им се најчесто во положба на отворен прстен, ретко во циклична – затворена форма). Масните киселини се разликуваат по должината на јаглено-водородната верига и по присуството или отсуството на двојните вериги. Двојните вериги се одговорни за нивната растворливост, дефинирана како точка на топење. Масните киселини кои немаат двојни вериги се викаат заситени масни киселини. Во нив спаѓаат стеаринската, лауринската, палмитинска, миристинска и некои други поретки. Тие можат да бидат синтетизирани во организмот и не е неопходно да се додаваат преку храната. Масните киселини кои имаат една, две и повеќе двојни вериги, се викаат незаситени. Во заситените масти (масни киселини) спаѓаат воглавно животинските масти. Тие остануваат во цврста состојба на собна температура (од 20 до 30 Ц степени).
Една анализа на човечкото подкожно масно ткиво, го покажала следниот состав – сооднос: олеинска 46,9 %, палмитинска 24%, линолна 10,2%, стеаринска 8,4%.
ВО НАЈВАЖНИТЕ НЕЗАСИТЕНИ МАСНИ КИСЕЛИНИ СПАЃААТ:
- Со 1 двојна верига: олеинска;
- Со 2 двојни вериги: линолна (ЛА), омега 6;
- Со 3 двојни вериги: линолеинска (АЛА), омега 3;
- Со 4 двојни вериги: арахидонска (АРА), омега 6;
- Со 5 двојни вериги: ЕПА (икосипентаноиска), омега 3, со 20 јаглени атоми;
- Со 6 двојни вериги: ДХА (докосихексаноиска), омега 3, со 22 јаглени атоми.
Маслата кои содржат само една двојна верига, како што е олеинската, можат да бидат синтетизирани и во организамот али недоволно, и затоа се препорачува да се внесуваат со храната, во форма на масла ладно цедени од: маслинки, кикиритки, бадеми, сончоглед, лен, канола и др. каде се наоѓаат во високи концентрации.
Човештвото, особено западниот свет, но и континентална Европа се соочува со т.н. епидемија на прекумерна ГОЈАЗНОСТ – дебелина. Оваа состојба е тесно поврзана со бројни акутни и хронични заболувања на васкуларниот систем, пред се, на срцето и мозокот. За оваа состојба, најчесто се обвинуваат вишокот на масти, но тоа е само ДЕЛУМНА ВИСТИНА
Растителните масла се во течна состојба и на собна температура, благодарение на богатството на двојните вериги. Тие се мешавина во различен сооднос на заситени и незаситени масни киселини. Тука спаѓа и путерот. Маргаринот е во тврда состојба, бидејќи со хидрогенација, се намалуваат двојните вериги (со додавање на водород, или со додавање на одредени бази), незаситените масни киселини се претвораат во заситени т.н. трансмасни киселини. Тие се неприродна појава, затоа човечкиот организам не може да ја преработи и затоа не се препорачливи во исхраната бидејќи го губат својот квалитет. Тие природно се наоѓаат во месото од животните (преживари). Говедскиот лој е најтврд, помека е свинската маст, потоа гускината итн. Исто така се содржани во млекото (полномасното), павлаката, сирењето, кашкавалот, маргаринот, делумно и во путерт. Потоа во кондиторските производи, печива, кекси, торти и др. прехранбени производи.
МАСТИТЕ СЕ НЕОПХОДНИ ЗА РЕСОРПЦИЈА НА ВИТАМИНИТЕ А, Д, Е И К
Мастите се богати со енергија. Еден грам масти ослободува девет (9) Кило калории, додека еден грам шеќер или белковина ослободува четири (4) Кило кал. енергија. Пресметано е лице со просечна телесна тежина од 70 кг содржи околу 0.5 кг јаглени хидрати во форма на гликоген (резервен шеќер), што одговара на околу 2.000 К.калории додека депонираните резерви на масти изнесуваат околу 15 кг или околу 140.000 К.кал.
Тие се неопходни за ресорпција на витамините А, Д, Е и К, кои се растворливи во мастите.
Мастите се складирани во клетките наречени адипоцити, во форма на суви липидни капки. Нивната цитоплазма е исполнета со една или повеќе липидни капки. Тие се во состојба да го менуваат својот волумен, зависно од количината на внесените масти (можност за дебелеење). Во раната детска возраст, па се до пубертетот, доколку децата внесуваат битно небалансирана храна во однос на трите основни материи: ЈАГЛЕНИ ХИДРАТИ (шеќери), ПРОТЕИНИ (белковини) и ЛИПИДИ (масти), тој период е првиот ризичен период за нехармонизиран раст и развој.
Во тој период, масните клетки поседуваат биолошки потенцијал, да се зголемат волуменски, но и квантитативно (бројчано). Доколку таквата небалансирана состојба трае подолг период (тој период е индивидуален), тогаш таквото дете, младинец, ќе припадне во групата дебели – гојазни и според БМИ (боди мас индекс), коj претставува сооднос помеѓу висината и тежината, ја пресметува педијатарот, бидејќи е специфична во детската возраст. Гојазните особи многу тешко ќе можат да се ослободат од вишокот килограми. Последните скрининзи при систематските прегледи покажуваат висок процент кој се движи од 9 % до 19 %. Доколку таквата состојба трае подолг период, последиците не се само естетски, со сите психо-социјални последици, туку и органски, транзиторни, а можат да бидат и трајни. (Продолжува)
