Целијакијата или глутенската ентеропарија е хронична, воспалителна, автоимуна болест примарно на тенкото црево која се појавува како последица на имунолошкиот одговор на глутен кај лицата со генетска склоност.
За развојот на целијакијата важен е меѓуодносот на три фактори: генетска склоност, глутен и реакција на имуниот систем. Познато е дека дури 40% од лицата имаат гени (HLA, DQ2 i DQ8) кои носат диспозиција за развој на целијакија, но за среќа само 1-2% од нив развиваат болест. Иако целијакијата се истражува со децении, се уште не е докрај познато што го покренува процесот на настанување, односно зошто некои лица со иста генетска подлога на глутен развиваат болест, а други не. За клучно се смета реакцијата на имуниот систем. Провоцирачкиот фактор секако е глутенот, состојка на три житарки – пченица, јачмен и ‘рж кои се чести во секојдневното мени. Внесен преку храната кај лицата кои заболуваат, предизвикуваат специфична имунолошка реакција на организмот која резултира со воспаление и оштетување на цревната површина, како и со слаба апсорпција на хранливите материи. Сепак, рефлексија постои и на останатите органи и огранските системи, затоа и симптомите се различни.
Целијакијата не е толку ретка како што претходно и се јавува со зачестеност од речиси 1%. Поголема зачестеност се среќава кај браќата и сестрите на пациентите со целијачна болест, пациентите со други автоимуни заболувања (тироидна жлезда, дијабетес тип 1, автоимуно заболување на црниот дроб…), намален имуноглобулин А и кај лица со Даунов синдром и уште некои други синдроми.
“Една од поголемите заблуди е дека болеста се јавува само кај децата. Точно е дека може да се појави на која било возраст, но најчесто се открива кај малите деца, бидејќи тогаш симптомите се најтипични. Возрасните пациенти често талкаат без дијагноза долго време, а за целијакијата велиме дека е како санта мраз – врвот штрчи, а добар дел е скриен“, објаснува прим. д-р Алемка Јаклин Кекез, специјалист педијатар со специјалност педијатриска гастроентерологија.
Кои се симптомите на целијачна болест и кој треба да се тестира?
Типични симптоми се оние на страна на дигестивниот тракт и почесто се видливи кај малите деца. Тоа се хронична дијареа, надуеност на стомакот и слабо напредување на телесната тежина. Дополнително, присутни се и болки во стомакот, повторувачка мачнина и/или повраќање, како и запек. Симптоми кои не се поврзани со дигестивниот систем се: низок раст, доцнење на пубертетот, повторувачки афти во устата, оштетување на забната глеѓ, тешка анемија, остеопенија и остеопороза, болки во зглобовите, кожни (херпетиформни)промени, замор, раздразливост, покачени хепатални тестови и слично. Таканаречената „тивка“ форма на болеста е варијанта во која симптомите не се видливи или се минимални, иако има промени на цревните ресички.
Заболените од целијакија, дури и оние без јасни симптоми, ако не се лекуваат имаат ризик за развој на компликации. Тоа се првенствено малигни заболувања во зрелоста: лимфоми, тумори на хранопроводникот и цревата, за кои се покажало дека се значително почести кај лицата со нетретирана целијачна болест отколку кај другите луѓе.
Поради сето горенаведено, потенцира прим. д-р Јаклин Кекез, важно е лекарите да размислуваат за целијакијата и активно да ја бараат ако постои некој од претходно споменатите симптоми (дигестивни и недигестивни), но и кај ризичните групи.
За скрининг на целијакијата може да се користат скрининг тестови.Тие се брзи и едноставни, односно се прават од капиларна крв (прсти). Овие тестови се одлични за исклучување на болеста, односно ако се негативни, болеста може да се исклучи со висока сигурност. Од друга страна, позитивните нужно не значат целијачна болест и мора да се проверат со дополнителна дијагностика.
Како се дијагностицира целијакијата?
Постојат многу јасни критериуми дефинирани од Европското педијатриско гастроентеролошко здружение (ESPGHAN), врз основа на кои се поставува дијагнозата целијакија кај децата.
“До дијагноза доаѓаме врз основа на крвни анализи (зголемени нивоа на антитела за целијакија), а некогаш е потребна и биопсија на слузницата на тенкото црево. Поставената дијагноза значи доживотна потврда на болеста“, вели прим. д-р Алемка Јаклин Кекез.
Дали сите тегоби поврзани со глутенот се целијакија?
Важно е да се каже дека целијакијата не е исто што и алергија и чувствителност на глутен. Алергијата се докажува со алерголошки тестови, бидејќи има други механизми на појавување, обично се јавува во раната животна возраст и кај повеќето е минлива со текот на времето. “Чувствителноста или интолеранцијата на глутен велиме дека е присутна кај лица кои имаат некои симптоми (болки, надуеност, проливи…) кога консумираат глутен, но сите тестови (алерголошки и оние на целијакија) се уредни.
Целијакијата се лекува со строга безглутенска исхрана. Тоа значи од исхраната да се исфрли се што содржи глутен (пченица, јачмен, ‘рж) и во најмали количини. За сите намирници секогаш е потребно да се читаат декларациите за составот, а најбезбедно е да се користат само оние кои имаат јасно истакнато дека не содржат глутенот.
