ПИШУВА:
Прим. д-р Методија Томевски
специјалист педијатар
♦♦♦♦♦♦♦
Внесот на омега-3 масни киселини треба да започне од првиот ден на забременување, уште подобро и неколку месеци порано
МОЖНИ ПОСЛЕДИЦИ ОД НЕНАВРЕМЕН И НЕДОВОЛЕН ВНЕС НА АРА, АЛА, ЕПА и ДХА
Постојат податоци дека ниски вредности на ЕПА/ДХА, поради недоволен внес со исхраната, клинички се манифестира со сува кожа, склоност на инфекции, бавно заздравување на рани, зголемен ризик од алергични и автоимунолошки појави, рани дегенеративни појави на леќата, покачување на лдл фракцијата, на вкупниот холестерол, како и на триглицеридите. Неконтролираниот и пореметен метаболизам на мастите, а индиректно и на шеќерите, страда пред се кардиоваскуларниот и мозочниот васкуларен систем. При покачени триглицериди > 200 мг %, се препорачува внес на 2 г (2000 мг) омега-3. За превенирање на кардиоваскуларни заболувања, ненадејни фибрилации, ангина пекторис, покачување на крвниот притисок, па се до појава на инфаркт, Кардиолошкото здружение на САД препорачува внес на 400 – 500 мг/дневно ω-6 од растително потекло за заштита од ненадејни фибрилации на срцето, покачување на крвниот притисок, па се до појава на инфаркт. Поради зголемена склоност кон тромботична активност и таложење на плаки на мозочните артерии, влошената ендотелна функција, зголемени воспалителни процеси (покачен ЦРП) води кон склеротични промени, и конечно може да доведе и до исхемичен мозочен удар. Во САД постојат релевантни студии кои укажуваат, дека селективниот недостаток на ДПА (dokosipentanoicna – DPA) ω-3 н.м.к. во 47 % е одговорна за појава на исхемичен мозочен удар. Исто така може да има последици врз менталниот, емоционалниот и когнитивниот статус на постари години, па се до Алцхајмер. Примената на ω-6 и ω-3 кај пациентите со реуматоиден артритис, ги намалува дозите на нестероидните лекови, ги намалува отоците и болките. Кај астмата и опструктивниот бронхитис, зголемен внес на АРА, преку создавањето на леукотриените и воспалителните медијатори ја влошува состојбата. Поука: внимателно со внесот, треба да е усогласена состојбата на секој пациент. Постојат студии према кои кај депресиите, примената само на ЕПА дава подобри резултати.
Еве, еден „куриозитетен економетриски“ податок од Фондот за здравствено осигурување на Австралија: Правени се селективни анализи, со примена на оптимални и/или максимални дози на ЕПА/ДХА кај бремените жени од првиот ден на бременоста, установено е дека јавниот болнички систем може да заштеди до 50 милиони долари годишно. Економетрија на дело.
Исто така постојат релевантни информации дека постојано се зголемува во светот бројот на рибници во однос на дивиот морски лов. Рибиното масло и суплементите околу 80 % се произведуваат од риби од рибниците.
ОМЕГА 3 НЕЗАСИТЕНИ МАСНИ КИСЕЛИНИ (ω-3), ДХА (DHA) и ЕПА (EPA) и ОМЕГА 6 Н.М.К. (ω–6) АРА (ARA) КАЈ БРЕМЕНАТА ЖЕНА, ДОИЛКАТА И ДОЕНЧЕТО
ВНЕСОТ НА ОМЕГА 3 МАСНИ КИСЕЛИНИ ТРЕБА ДА ЗАПОЧНЕ ОД ПРВИОТ ДЕН НА ЗАБРЕМЕНУВАЊЕ, УШТЕ ПОДОБРО И НЕКОЛКУ МЕСЕЦИ ПОРАНО.
Предиграта започнува со почетокот на пубертетот, за девојчињата во најголем процент од 10 – та до 13 – та година, а за момчињата од 12 – та до 15 – та, но и кај двата пола постојат исклучоци поврзани со најразлични причини, од генетски па до географското поднебје, исхраната има важно место, но постојат и др. причини. Тогаш се појавува првиот мензис (менарха), кај девојчињата со првото јајце клетка (ovulum – Графов фоликул) од околу 30.000 јајце клетки, од кои созреваат само околу 350 до 500 во текот на плодниот (фертилниот) период, кој трае индивидуално се до 40 – 50 -та година. Хормоналната активност постепено се намалува и дефинитивно престанува и започнува менопаузата.
Во текот на бременоста, особено во третиот триместар, Светската асоцијација за перинатална медицина како и Фондацијата за здравјето на детето, препорачуваат бремените жени, особено во последните три месеци, задолжително да примаат најмалку по 200 мг ДХА дневно. Бидејќи постојат бројни причини за индивидуален пристап, се препорачува секоја бремена жена, уште при забременувањето, а задолжително во 6-от месец, лабораториски да ја испита концентрацијата на витаминот Д, фолната киселина и ω–3 н.м.к. ДХА, ЕПА, АЛА и ω–6 АРА во крвта. Според тие наоди да се препорачаат дневните дози
Еден ејакулат (машкото семе) содржи околу 180.000.000 до 300 милиони сперматозоиди, со возраста тој број постепено се намалува, сепак, трае до крајот на животот. Создавањето, структурирањето и функционирањето скоро е невозможно без постоење и внесување на волшебните ω-3 н.м.к. Поконкретно тие учествуваат во создавањето – структурирањето, пренесувањето на нервни – генетски сигнали (месенџери) до јадрото на клетката и истовремено служат како извори на активна или и депонирана енергија со помош на посредникот – АТП (ATP) – adenozin tri fosfat („швајцарска“ енергетска валута на клетките). Секоја молекула АТП се рециклира 2-3.000 пати за 24 часа. Истата улога ја имаат и при соединувањето на јајце клетката и сперматозоидот, при што треба да се создаде нов живот, тоа вистинско чудо на природата, како би продолжила репродукцијата, т.е. одржувањето на човечката врста.
Девојките и момчињата, пред пубертетот, независно од тоа, дали, како и во која форма и концентрации ги внесувале есенцијалните н.м.к. со почетокот на пубертетот неопходно е редовно да продолжат да ги внесуваат во препорачаните дневни дози барем од ЕФСА или СЗО. Но, ако се планира семејство, тогаш е неопходно, барем 6 месеци пред планираната бременост да се направи лабораториска анализа за витаминот Д и особено за н.м.к. омега-3 во крвта, бидејќи доколку се најдат ниски или многу ниски вредности, за постигнување барем на средни оптимални посакувани вредности, потребни се од 6 месеци до година дена. Истовремено се препорачува да се направи контрола и на фолната киселина, витамините Б1, Б6 и Б12. Фолната киселина е комплементарна на омега-3 н.м.к. во развојот на мозочното и неуралното ткиво, затоа е неопходно да биде внесувана со храната или како суплементи. Неопходно е да се знаат потребите од фолната киселина: за бремени жени: 600 микрогр./дневно, за доилки: 500 микрогр./дневно, за деца 3-13 год. 300 микрогр./дневно и за над 13 год. по 400 микрогр./дневно. Истото се однесува и за идните татковци во врска со ω-3 н.м.к. – познато е во народот дека без здраво семе нема здрав плод. Советите за здрав плод се прошируваат и се забранува активно пушење, но и пасивно (престојување во просторија на пушачи), потоа се забранува секаков вид жесток алкохол, ниту ферментирани вина, се дозволува во вид на сок од: грозје (шира), боровинки, малини, капини и рибизли. Дозволени се умерени количини пиво. За бремените жени кои живеат во загадени градови – средини, се препорачува, поради се уште недоволно испитаните трајни последици особено врз плодот на т.н. ПМ 10 и 4 честичките, ако е можно да се избегнува периодот на најголема загаденост во поголемите градови. Се препорачува што почесто да се престојува во повисоките излетнички места на градовите, покрај езерата и на планините. Треба да и благодариме на природата што овие волшебни ω-3 н.м.к. ни ги стави на располагање во форма на езерска, речна и морска храна, али во чинијата треба сами да ги ставиме, и да тоа претставува наш стил и култура на здрава исхрана.
- Многу кофеин за време на бременоста, може да го оштети црниот дроб на плодот. Science news, society for Endocrinology, March 2019.
За време на последниот триместар, мозокот расте околу 260 % и има просечна тежина околу 400 г при раѓање. Мозокот продолжува да расте во текот на првата година за уште 175 %. До крајот на втората година мозокот расте за уште 18 % (уште околу 218 г). За време на раното детство и адолесценцијата расте за уште околу 21 %. Тоа значи дека значаен дел од развојот на мозокот на бебето се случува за време на бременоста, особено во последниот триместар, т.е. додека е ембрион. Научно е докажано дека развојот на мозокот во овој период претставува основа за целиот когнитивен развој, интелигенцијата, перцепцијата од страна на сетилните органи, меморијата и сите останатите мозочни функции
Дали ω-3 н.м.к. можат да ни помогнат да бидеме совршени, генијалци? НЕ, не можат. Дали можат да не поштедат од можни спонтани т.н. генетски полиморфизми, кои се зависни ω-3 н.м.к. во критичниот период, при зачнувањето, во текот на целата бременост, особено во третиот триместар од бременост?, ДА, добар дел од несаканите последици можат да ги спречат, или барем да ги сведат на минимум. Од тие мутации и генетски полиморфизми, зависат бројни витално битни функции, кои остануваат за цел живот. Затоа наша обврска е се што знае науката и праксата и се препорачува, должни сме да не ги потценуваме, туку да се придржуваме и да ги спроведуваме, на тој начин барем совеста ќе ни биде чиста, а се друго што ќе се случува, должни сме да го разбереме, да го прифатиме и да се бориме со сите сили, некои непосакувани последици да ги сведеме на најмала можна мера. Тоа е наша морална одговорност. Голема е веројатноста, доколку ги спроведуваме научните совети, нашите деца можат да го достигнат максимумот или барем оптимумот на својот генетски предодреден когнитивен, интелектуален и секаков друг капацитет, за целиот живот. Има ли поголем благодат и среќа за секој родител од оваа? Не, нема.
Развој на плoдот од зачнувањето па се до крајот на бременоста и неговите потреби, пред се од внес на ОМЕГА 3 и ОМЕГА 6 незаситени масни киселини
Нема ништо повозвишено од создавањето на еден нов живот. Поетите го споредуваат со раѓање на една нова ѕвезда на небото, а пак за бремените жени тие девет долги месеци, таа волшебна животна епопеја, велат дека им била најубавиот дел од животот.
Новороденчето доаѓа на свет со т.т. (маса) просечно околу 5 – 7 % од т.т. на возрасниот, а додека големината т.е. масата на мозокот изнесува просечно околу 70 % од масата на мозокот на возрасниот. Тоа јасно говори кој орган е најважен и најбрзо и најмногу се развива во текот на бременоста. За време на последниот триместар, мозокот расте околу 260 % и има просечна тежина околу 400 г при раѓање. Мозокот продолжува да расте во текот на првата година за уште 175 %. До крајот на втората година мозокот расте за уште 18 % (уште околу 218 гр.). За време на раното детство и адолесценцијата расте за уште околу 21 %. Тоа значи дека значаен дел од развојот на мозокот на бебето се случува за време на бременоста, особено во последниот триместар, т.е. додека е ембрион. Научно е докажано дека развојот на мозокот во овој период претставува основа за целиот когнитивен развој, интелигенцијата, перцепцијата од страна на сетилните органи, меморијата и сите останатите мозочни функции.
Развој на мозокот на новороденчето: Мозочните – нервните клетки се формираат уште во текот на првиот триместар и мозокот продолжува експоненцијално да расте. Бебето се раѓа со 200 милијарди мозочни клетки наречени неурони и ги има за цел живот. Мозокот расте по 1,7 г дневно во текот на првата година. Бебето за рст на мозокот користи 60 % од енергијата преку внесената храна. Во овој период дури и незначителен недостаток или дисбаланс на одредени ω-3 и ω-6 н.м.к. и есенцијални аминокиселини и др. неопходни витамини и минерали и други неопходни нутритиенти, или поради акутен или хроничен стрес, пушење, земање алкохол или од друга природа настанат биохемиски дисбаланс, може да остави трајни последици врз когнитивниот, интелектуалниот како и врз перцептивниот развој на бебето за цел живот.
Околу 60 % од внесената енергија преку храната се користи за раст и развој на мозокот. Младите родители треба да знаат дека на бебињата колку што им треба храна исто толку ако не и повеќе им треба емоционална „храна“, насмевка, допир и интерактивна (дај ми – на ти) љубов. Во текот на првата година бебињата да разбираат и да научат околу 60 до 80 зборови, а изговараат само десетина од нив. Комуникацијата помеѓу разните региони на мозокот во развој, која се огледа во постојано воспоставување на меѓусебни врски (синапси) е најбрз во првите две години од раѓањето. Со навршени две години мозокот на детето постигнува скоро 75 % во однос на возрасниот мозок. Омега-3 н.м.к. особено ДХА (DHA) и холинот, претставуваат неопходни и критични нутритиенти, т.е. прехранбени базични столбови, без кои не е можен нормален раст и развој на мозокот, нашата ѕвезда Деница во текот на целиот живот.
Во овој период, во мозокот веќе се воспоставени околу 100.000 милијарди, меѓусебни нервни врски (синапси) и структурата на мозокот наликува на таа на возрасниот човек. Синапсите кои ќе се воспостават во овој период, и колку повеќе се создадат во овој период, тие остануваат за цел живот и толку повеќе ќе биде вкупниот когнитивен, интелектуален и емоционален капацитет во иднина и на возрасниот човек, кој се разбира ќе треба постојано да се одржува и надградува. Во овој период бебињата, постепено стануваат значително понезависни и љубопитни, со широко отворени очи – поглед за нови нешта и предмети. Квалитетната исхрана на мајката се претвора преку мајчиното млеко во добра храна и за бебето. „Бебето сака да јаде се што сака да јаде и мајката“. Таквата исхрана води кон добро расположение на мајката и на бебето. Тоа му овозможува постојано да го зголемува вниманието, перцепцијата и меморијата. Околу 18 – от месец говорниот речник на бебето почнува да „експлодира“. Тие додаваат по еден нов збор на секои два будни саати. Постојаната грижа и љубов што му ја пружате на бебето да ги разликува постапките, кои му претставуваат задоволство или незадоволство и постепено се развива и емпатија кон другите особи, покрај мајка, татко, сестриче и/или братче. На двегодишна возраст, децата научуваат околу 300 зборови, и се во состојба да поврзуваат по два збора. Тие исто така почнуваат да ги имитираат лицата во нивната околина, да се потсмеваат, да се накашлуваат и слични гестикулации и „керефекии“.
Во текот на бременоста, особено во третиот триместар, Светската асоцијација за перинатална медицина како и Фондацијата за здравјето на детето, препорачуваат бремените жени, особено во последните три месеци, задолжително да примаат најмалку по 200 мг ДХА дневно. Бидејќи постојат бројни причини за индивидуален пристап, се препорачува секоја бремена жена, уште при забременувањето, а задолжително во 6-от месец, лабораториски да ја испита концентрацијата на витаминот Д, фолната киселина и ω-3 н.м.к. ДХА, ЕПА, АЛА и ω-6 АРА во крвта. Според тие наоди да се препорачаат дневните дози, бидејќи, доколку се многу ниски тие вредности, за нормализирање на состојбата и достигање на оптимални вредности, потребни се од 4 до 6 месци, најмалку, и таа реституција ќе биде индивидуална. Внесените ω-3 н.м.к. 70 % ќе бидат трансферирани во плодот, а околу 30 % за потребите на мајката. Недостатокот на ДХА, пред се ќе ја поремити трансмисијата – преносот на нервните сигнали низ мембраната во мозочните клетки, бидејќи миелинската обвивка е претежно составена од ДХА.
КОМПАРАТИВНА СТУДИЈА ВО ОСНОВНО УЧИЛИШТЕ ВО ЛОНДОН, ПРИ ПРИМЕНА НА ИНДИВИДУАЛНО ВИСОКИ ДОЗИ ОМЕГА-3 (ДХА+ЕПА) И ОМЕГА-6 – АРАХИДОНСКА КИСЕЛИНА (АРА) И ПОСТИГНАТИ ЗНАЧАЈНИ ПОЗИТИВНИ ПРОМЕНИ НА СЕТ ПСИХОСОЦИЈАЛНИ СОСТОЈБИ (дијаграм подолу)
Анализирани се следните состојби: црвените столбови ја прикажуваат состојбата кај следените школски деца пред третманот, а зелените столбови после третманот со ω-3 и ω-6. Следени се: лутината (бесот), стравот, малаксаност, депресија, збунетост и енергичност.
Во прилог на презентираната сторија, во врска со улогата на незаситените омега-3 масни киселини и витаминот Д, со практична примена и резултати од примената.
Студија е правена во 2016 год. во Австралија и во Шведска поврзана со СТЕРИЛИТЕТ КАЈ БРАЧНИ ПАРОВИ. Следени се брачни парови со стерилитет, и меѓу другите објективни причини за стерилитет, кај 70 до 90 % установени се ниски и многу ниски вредности на витаминот Д3 и омега-3 масни киселини кај жените и кај околу 50 % кај мажите. После една година, покрај другите преземени активности, специфични за секој брачен пар посебно, спроведена е и суплементација со високи дози Д3 витамин и омега-3 масни киселини, како кај жените така и кај мажите. После година до година и половина, кај повеќе од 30 % дошло до забременување и одржување на бременоста.
Би требало да биде сериозен стручен предизвик и за нашите гинеколози, да спроведат слични иследувања на состојбата со витаминот Д3 и омега-3 масните киселини во крвта. Повод, податоците од ЕФСА во однос на внесот на морските риби во исхраната, каде што се гледа дека се наоѓаме на дното со уште неколку балкански земји.
СУМАРЕН ПРИКАЗ НА ПОСЛЕДИЦИТЕ ВРЗ ЗДРАВЈЕТО НА ДЕТЕТО ПОРАДИ НЕДОВОЛЕН ВНЕС НА ОМЕГА-3 И ОМЕГА-6 МАСНИ КИСЕЛИНИ
Дефицитот на есенцијалните ω–3 ДХА, ЕПА и АЛА и ω–6 АРА може да доведе до низа патолошки состојби:
- Когнитивни и интелектуални пореметувања;
- Намалување на капацитетот за меморија, како трајна последица;
- Намалување на регенерацијата на родопсинот, кој што има критична улога на ретината до центарот за вид во мозокот;
- Намалување на капацитетот за неутрализација на слободни радикали во процесот на биолошкото саморегулирање (аутофагија);
- Намалување на капацитетот за неутрализација на актуелните т.н. ПM 4 и ПM 10 честички, кои се наоѓаат во загадениот воздух;
- Намалување на клеточната и васкуларната инфламација на мозокот;
- Намалување на продукцијата на серотонинот и ендорфинот (хормони на среќа, задоволство и добро расположение);
- Зголемување на ризикот од артеријална хипертензија и други кардиоваскуларни заболувања во текот на целиот животен век;
- Пореметувања во однесувањето (бихевиорални);
- Хиперактивност, како единствен синдром;
- АДХД (недостаток на внимание и хиперактивно пореметување;
- Дислексија (пореметување во говорот);
- Диспраксија (нарушување на моторната координација);
- Депресивни форми кај деца;
- Некои форми на аутистички појави;
- Развојни и трајни пореметувања на видот, острината и фокусот;
- Намалувањето на серотонинот води кон намалено расположение;
- Постпартална депресија, и други недефинирани состојби;
- Зголемен ризик од алергии и инфекции на кожата и респираторниот систем.
Европската агенција за безбедност и храна (EFSA) кај новороденчиња и доенчиња до 24 месеци, за заштита на растот и развојот на мозочните функции како и на визуелниот развој, генерално препорачува по 100 мг ДХА/ЕПА дневно. За деца после 2-та година до 18 год. препорачува 250 мг дневно.
СЗО/ФАО за деца од 0 – 6 месеци: ДХА: 0,1 – 0,2 мг / кг т.т.
За деца од 6 – 24 месеци ДХА: 10 – 12 мг./кг т.т.
За деца од 2 – 4 год. ЕПА + ДХА: 100 – 150 мг
За деца од 4 – 6 год. ЕПА + ДХА: 150 – 200 мг
За деца од 6 до 10 год. ЕПА + ДХА: 200 – 250 мг
За деца од 10 до 18 год. ЕПА + ДХА: 250 – 300 мг
За поголема веродостојност и подобри резултати, согласно парадигмата МЕДИЦИНА БАЗИРАНА НА ДОКАЗИ и ИНДИВИДУАЛЕН ПРИСТАП, од СЗО и од неколку други релевантни институции, се препорачува претходна лабораториска анализа.
