ПИШУВА:
Катерина Шекеровска-Димовска
katerina@pedijatar.mk
„Педијатарот е навистина ‘адвокат’ на детето, не само од медицински аспект, туку и од хуман, етички и морален, секогаш водејќи се од мислата дека здравјето, безбедноста и достоинството на секое дете ни се најбитни“, истакнува д-р Звезда Спасовска, специјалист педијатар, на Светскиот ден на детето, кој се одбележува секоја година на 20 ноември.
Овој ден нè потсетува дека секое дете има право да расте здраво, безбедно и со љубов. Датумот симболично е поврзан со два клучни документи на Обединетите нации – Декларацијата за правата на детето (1959) и Конвенцијата за правата на детето (1989), кои ја поставуваат основата за заштита на детските права ширум светот. Светскиот ден на детето 2025 се одвива под мотото „Мој ден, мои права“ – повик децата да бидат слушнати, видени и вклучени во разговорите што ги засегаат.
Светскиот ден на детето нè потсетува на обврската да ги слушаме децата, да ги заштитиме од насилство и занемарување, и да создадеме услови во кои нивната благосостојба е приоритет. Како ја доживувате Вашата улога како педијатар во обезбедувањето на здравје, безбедност и достоинство на секое дете? Дали навистина педијатарот е „адвокат“ на детето, секогаш заштитувајќи го неговиот најдобар интерес?
Д-р Спасовска: Детето по природа е ранливо и плашливо суштество, но секогаш е спремно и желно за учење, за нови достигнувања и предизвици. Ние возрасните сме одговорни да се погрижиме да му обезбедиме позитивна и оптимална околина да порасне во здрава личност од сите аспекти, со сите вклучени предизвици во неговото растење и созревање. Тука сме вклучени и ние како педијатри да се грижиме, пред сè, за здравјето, безбедноста и секако, достоинството на секое дете. Педијатарот како адвокат на детето – можам да кажам дека е мошне точна споредба како улога, бидејќи навистина имаме многу важна и одговорна улога во обезбедувањето и одржувањето на детското здравје. Во секое време го застапуваме најдобриот интерес на детето, без оглед на околностите, влијанијата или очекувањата на семејството или пак околината. Зборуваме во негово име кога тоа не е во состојба или не дозволува неговата возраст и реагираме ако е нарушено неговото достоинство. Наша обврска и должност е да имаме перцепција на целата слика за детето и сите околу него – семејството, односите во него, условите каде живее, колективните установи и влијанието на него, со особено внимание и препознавање на знаци за запоставување, занемарување или насилство (физички и телесни знаци, промени во однесувањето). Се трудиме да изградиме доверба со детето и со родителите внесувајќи емпатија, стручност, убава и топла комуникација согласно возраста, позитивен некритички став кон семејството и секако убава атмосфера за преглед.
Првите две-три години од животот на детето треба да поминат во една стимулирачка околина исполнета со љубов во семејството, со низа на предизвици и игри, што ќе води кон емотивна сигурност, развој и владеење на позитивни емоции, регулирање на стрес, градење на самодоверба, социјални вештини и одлични говорни и моторни способности
Од особено значење е да воспоставиме комплетна доверба и позитивна комуникација со родителите, развој на меѓусебен однос со размена на топли совети и препораки кои родителите ќе ги прифатат, спроведат и со тоа ќе му обезбедат подобра средина на детето за соoдветен раст и развој. При секој преглед на детето пристапуваме со внимание, му објаснуваме што ќе направиме, ќе го ислушаме што има да ни каже, да се пожали, да го прашаме дали се согласува да направиме нешто… Така изразуваме почит кон детето како личност и кон неговото достоинство. Затоа педијатарот е навистина „адвокат“ на детето, не само од медицински аспект, туку и од хуман, етички и морален, секогаш водејќи се од мислата дека здравјето, безбедноста и достоинството на секое дете ни се најбитни.
Зошто првите 1 000 дена од животот на детето се сметаат за најкритичен период за развојот и здравјето? Што опфаќаат тие и на што треба посебно да обрнат внимание родителите?
Д-р Спасовска: Во првите 1000 денови од животот на детето се одвива најинтензивниот раст и развој на сите органи и системи. Сите позитивни или негативни стимуланси во овој период влијаат долгорочно на растот и развојот на детето и ги создаваат основите на физичкото здравје, интелектуалниот развој, емоционална стабилност и секако, животниот потенцијал. До крајот на првата година мозокот двојно ја зголемува својата големина и развива интензивна комуникација помеѓу мозочните клетки што овозможува брзо учење, совладување на емоции, развој на концентрација, учење на модели на однесување и паметење. Сите органски системи се адаптираат на надворешната средина, имунолошкиот систем се гради и созрева развивајќи отпорност кон инфекции, метаболизмот се балансира со позитивни биохемиски реакции кои водат кон најоптимално искористување на храната и хранливите состојки. Во овој период од особено значење е да се внесува здрава храна и хранливи материи, да се воспостават здрави навики за исхрана, спиење, игра и физичка активност. Здравиот раст и развој во раната детска возраст ја намалува можноста за развој на хронични болести подоцна во животот како што се дебелина, шеќерна болест и срцеви заболувања. Првите две-три години од животот на детето треба да поминат во една стимулирачка околина исполнета со љубов во семејството, со низа на предизвици и игри, што ќе води кон емотивна сигурност, развој и владеење на позитивни емоции, регулирање на стрес, градење на самодоверба, социјални вештини и одлични говорни и моторни способности.
Кои се клучните аспекти, приоритети за здрав и правилен развој на детето во раните години?
Д-р Спасовска: За здрав и правилниот развој на детето во раното детство битна улога играат физичкиот, когнитивниот, емоционалниот и социјалниот аспект. Секој од нив е клучен и неопходен за да изградиме здраво дете.
Физичкиот раст и развој зависи од внесот на здрава храна уште во бременоста на мајката, потоа ексклузивното доење на бебето до шест месеци и балансирана здрава исхрана во раната детска возраст со избегнување на вештачка и конзервирана храна. Неограничено движење и физичка активност како ползење, превртување, скокање, качување и трчање се исто така неопходни. Когнитивниот развој особено се постигнува во стимулирачка средина со развој на слободна игра, читање книги, слушање музика, истражување и разговор од најрана возраст. Од особена важност за развојот на децата е да се избегнуваат екрани особено до двегодишна возраст. Емоционалниот развој се развива со емпатија и многу љубов во семејството, задоволување на потребите на детето, помагање да си ги препознае емоциите и да управува со истите.
Децата најдобро растат кога се чуствуваат сакани, слушнати и разбрани. Треба да се препознаат нивните потреби и соодветно да се задоволат. Да се стимулираат за игра преку која најдобро се учи, да се остават да истражуваат и да играат со едноставни и креативни играчки кои не треба да бидат премногу. Многу движење и физичка активност, без екрани и техника особено во раното детство е задолжително за да бидат насмеани и среќни
Неопходно е секако внимателно да се поставуваат граници и правила на однесување во домот и надвор од него. Од особена важност е детето да расте во спокојна средина без насилство, психичко и физичко малтретирање или злоупотреба. Социјалниот аспект се развива со редовна интеракција помеѓу децата и со возрасните, меѓусебна комуникација, развој на игра и улоги, учење на трпение, емпатија и посетување на колективи. Неопходно е да се научат и спроведуваат добри рутини и навики особено на спиење, хранење и играње, кои од една страна ќе воведат одреден ред и очекување кај детето, а од друга страна му даваат сигурност.
Редовните прегледи, вакцинацијата и навремената дијагностика се основа на педијатриската грижа. Што уште би им препорачале на родителите за поддршка на здраво, безбедно и среќно детство?
Д-р Спасовска: Покрај редовните прегледи кај нас, имунизацијата и навремената дијагностика има уште низа на аспекти, фактори кои се битни за развој на здраво, безбедно и среќно дете.
Многу битна е стабилна и стимулирачка средина исполнета со позитивни емоции и многу љубов. Децата најдобро растат кога се чуствуваат сакани, слушнати и разбрани. Треба да се препознаат нивните потреби и соодветно да се задоволат. Да се стимулираат за игра преку која најдобро се учи, да се остават да истражуваат и да играат со едноставни и креативни играчки кои не треба да бидат премногу. Многу движење и физичка активност, без екрани и техника особено во раното детство е задолжително за да бидат насмеани и среќни. Здрави навики за исхрана, дозвола и мотивација за самостојно хранење од мала возраст, заеднички оброци во семејството даваат самодоверба и самостојност. Од особено значење е да се почитуваат индивидуалните карактеристики на секое дете, специфични потреби доколку ги има, неговиот темперамент и карактер. Да се избегнува споредба со другите деца, да се следи неговиот сопствен развој и напредок во детството. Посебен акцент е неопходен на развојот на самодовербата на детето кој се постигнува со многу охрабрување и пофалби по извршена задача или исполнета обврска. Така ќе се изгради стабилна, сигурна и мотивирачка средина за растење со правилно воспоставени рутини.
Во семејството започнува развојот на детето, заедницата го продолжува и одржува тој развој безбеден и стабилен. Само кога тие двете се координирани и функционираат заедно може да се создаде околина во која детето може да расте здраво искористувајќи го својот потенцијал во целост
Која е улогата на семејството и заедницата во создавање средина која го поддржува целокупниот развој и благосостојба на детето?
Д-р Спасовска: Семејството и заедницата секако се двата најважни фактори кои влијаат на растот и развојот на детето. Тие се столбови кои го обликуваат растот, развојот и благосостојбата на детето. Педијатарот, училиштата и институциите имаат значајна улога, но без стабилно семејство и поддржувачка заедница, развојот на детето секогаш е ограничен.
Семејството, особено најблиското, е првата средина во која доаѓа детето и каде треба да почуствува емоционална сигурност, љубов, топлина и безбедност. Во домот се започнува со сите битни навики на исхрана, спиење, играње, социјални вештини, трпение, дисциплина и учење. Родителите влијаат на однесувањето на детето преку сопствениот пример. Тука се учат првите зборови, првите игри. Децата се охрабруваат континуирано за многу нови предизвици секако со поставување на граници за безбедност и намалување на ризикот од повреди.
Детето секако не расте само со своето семејство. За да се изгради здраво дете неопходна е целата заедница. Од особена важност се образовните институции – градинките и училиштата кои обезбедуваат развој на говор, моторика, едукација и зголемување на когнитивните способности. Заедницата задолжително треба да обезбеди безбедна и стимулирачка околина која вклучува паркови и игралишта, безбедни улици, чиста околина, соодветни места за културни и спортски активности. Сите овие услови влијаат на физичката активност, менталното здравје и социјалниот развој на детето.
Во семејството започнува развојот на детето, заедницата го продолжува и одржува тој развој безбеден и стабилен. Само кога тие двете се координирани и функционираат заедно може да се создаде околина во која детето може да расте здраво искористувајќи го својот потенцијал во целост.
Најбитно е да им покажеме на децата како да го пронајдат балансот меѓу здравото и нездравото, доброто и лошото, меѓу убавината на детската игра и зависноста од технологијата, и секако, меѓу нивните потреби и очекувања
Од Ваше искуство, дали денес е потешко да се биде дете отколку порано?
Д-р Спасовска: Ова е навистина предизвикувачко, но и тешко прашање. Како педијатар сметам дека од медицински аспект денес децата растат полесно, побезбедно и се позаштитени, педијатријата е поразвиена, има подобра превенција, рана дијагноза и третман.
Но, од друга страна, од аспектот на дете мислам дека е потешко да се биде дете. Денес децата сè помалку имаат време да бидат деца, имаат помалку слободна игра во денот, сè повеќе активности организирани со рокови, брзање, очекувања, притисоци за успех и од родителите и од околината. Сè помалку има едноставен фудбал меѓу другарчиња во училишниот двор каде детето е без мисла дали ќе згреши кога ќе подаде топка или ќе го искараат ако не даде гол. Дигитализацијата и изложеноста на екрани од најмала возраст сериозно влијае на когнитивниот и емотивниот развој на најмалите. Кај поголемите, пак, се развива зависност, нарушено внимание, нарушен сон, губење на социјални и комуникациски вештини, емоционални тешкотии поради споредување со другарчињата, изложеност на несоодветни информации за возраста, што води кон зголемена анксиозност и зголемен стрес. Од друга страна пак, со дигитализацијата можностите за учење на децата се поголеми, пристапноста до информации и материјали е полесна.
Тешко е да се каже дали е полесно или потешко, едноставно е различно од порано, покомплексно и исполнето со многу можности, но и ризици.
Најбитно е да им покажеме на децата како да го пронајдат балансот меѓу здравото и нездравото, доброто и лошото, меѓу убавината на детската игра и зависноста од технологијата, и секако, меѓу нивните потреби и очекувања. За да успеат да пораснат во здрави личности сите ние треба да сме тука околу нив, присутни, вистински вклучени, да им посветиме колку што можеме повеќе време исполнето со љубов, бидејќи времето кога се деца поминува и не се враќа, а ние оставаме траен белег во нивното растење и нивната личност.
