Пишува: Катерина Шекеровска-Димовска
katerina@pedijatar.mk
„Се чини дека сите знаеме дека презаштитничкото родителство или т. н. „хеликоптер родителство“ не е добро за децата, а сепак, се почесто се случува. Децата учат и созреваат преку изложеноста на стимулси кои некогаш се пријатни, а некогаш и дискутабилни, па предизвикуваат стрес. Постојат два вида на стрес – краткотраен или акутен стрес и продолжен или хроничен стрес. Сите се согласуваме дека хроничниот стрес е штетен“, објаснува науч. сор. д-р сци. Татјана Зорчец, психолог, специјалист по клиничка психологија, доктор на медицински науки, ЈЗУ Клиника за детски болести. Од друга страна, вели д-р Зорчец, акутниот, благ, контролиран стрес е корисен за развој на мозокот, социјалните вештини и поведението, интелигенцијата, па дури и за имунолошкиот систем. „Тој служи како „издувен вентил“, со што всушност се намалува нивото на хроничен стрес. Ако децата се презаштитени од сите можни предизвици кога влогот е мал, како ќе се справуваат со поголемите предизвици кога влогот е многу поголем? Иако сите треба да се стремиме да ги заштитиме децата од хроничен стрес, лишувањето од здравите форми на сигурен стрес, може да ги онеспособат да се справат со стресот како возрасни“.
Д-р Зорчец, се поголем е бројот на деца кои се зависни од ТВ екраните, социјалните мрежи, компјутерските игри. Како тоа влијае на нивното психичко и телесно здравје?
Д-р сци. Зорчец: Живееме во ера на технолошки напредок и мошне тешко е да се одбраниме од напливот на современите алатки за кои лесно се врзуваме поради нивниот привлечен изглед, одличните перформанси и можности, брзиот пристап до информациите кои ни се неопходни или забавни. Да, за жал, искуствата и праксата покажуваат дека се поголем број деца уште од најрана возраст со часови се поставени пред ТВ екраните. Секако дека тоа штетно влијае и на нивното соматско и на нивното психичко здравје. Американската академија на педијатрите препорачува децата до втората година воопшто да не бидат изложени на ТВ екрани, а во понатамошната возраст во краток временски период и со строго контролирани содржини наменети за деца. Во однос на соматското здравје, влијае на развојот на грубата и фината моторика, намалувањето на мускулната маса, појавата на обезитет поради намалена физичка активност итн. Во однос на психичкото здравје, штетните последици се повеќекратни и тоа врз емоционалниот, социјалниот и когнитивниот развој, говорно-јазичните способности, поведението, животните навики, учењето нови вештини и способности. Децата учат и го развиваат својот мозок преку игра и жив контакт со другите луѓе и околината. Над се, луѓето се социјални битија, имаат потреба од социјализација со групата во која припаѓаат и само во социјално опкружување може да опстанат. На пример, дали сте се запрашале зошто за затворениците потешка казна од самиот затвор им е самицата? Со изолацијата од социјалната комуникација човечкото битие доживува сериозно душевно страдање и болка. Значи, со непоттикнувањето на нашата базична потреба да бидеме во жива интеракција со другите и светот, развојот на мозокот кај децата, а со тоа и сите психички процеси, нема да оди по посакуваната патека.
По дефиниција, доцнењето во развојот е состојба во која детето не ги достигнува развојните пресвртници за возраста, кои вообичаено се очекуваат. Развојни пресвртници се вештини или задачи кои децата вообичаено можат да ги прават на одредени возрасти. Ползењето, одењето или зборување, на пример. Развојните доцнења не се ретка појава и засегаат 1-3% од популацијата. Некои причини за развојното доцнење се присутни и пред да се роди бебето, а некои се случуваат по раѓањето, како разни повреди, заболувања или инфекции
Условите во кои денеска растат децата се променети, а децата се толку многу „заштитени“ и „поштедени“ од страна на родителите што добар дел од нив се потешко успеваат да развијат работни навики. Дали е ова една од најчестите грешки што ги прават родителите во одгледувањето на своето дете?
Д-р сци. Зорчец: Се чини дека сите знаеме дека презаштитничкото родителство или т. н. „хеликоптер родителство“ не е добро за децата, а сепак, се почесто се случува. Децата учат и созреваат преку изложеноста на стимулси кои некогаш се пријатни, а некогаш и дискутабилни па предизвикуваат стрес. Постојат два вида на стрес – краткотраен или акутен стрес и продолжен или хроничен стрес. Сите се согласуваме дека хроничниот стрес е штетен. Кај децата, хроничниот стрес го предизвикуваат злоупотребата од кој било вид, запоставувањето, сензорната депривација, прекумерната грижа, семејното насилство, сиромаштвото итн. Ваквите доживувања може да доведат до појава на сериозни психички потешкотии. Од друга страна, акутниот стрес е одговор на „опасен“ стимул кој целосно се разрешува за кратко време.
Многу форми на игра, особено физичката игра, спортот, натпреварувањето вклучуваат одредено ниво на акутен стрес и затоа во нив уживаме. Се повеќе се зголемуваат доказите дека акутниот стрес не е само забавен, туку и корисен, па и неопходен за детскиот развој. Акутниот, благ, контролиран стрес е корисен за развој на мозокот, социјалните вештини и поведението, интелигенцијата, па дури и за имунолошкиот систем. Тој служи како „издувен вентил“, со што всушност се намалува нивото на хроничен стрес. Ако децата се презаштитени од сите можни предизвици кога влогот е мал, како ќе се справуваат со поголемите предизвици кога влогот е многу поголем? Иако сите треба да се стремиме да ги заштитиме децата од хроничен стрес, лишувањето од здравите форми на сигурен стрес, може да ги онеспособат да се справат со стресот како возрасни. Родителите кои сакаат да ги заштитат своите деца од сите форми на ризици и неволји, не им прават добра услуга. Физичкиот напор, конфронтациите на игралиштето, реалното победување или губење, поттикнување на самостојното решавање на секојдневните дилеми секако соодветни за возраста, поттикнување на здрави работни и животни навики, се индуктори на акутен стрес од кои се расте и созрева.
Треба ли децата да се описменуваат пред да тргнат на училиште? Спремно ли е детето на возраст од 3 години да прими толку многу информации, треба ли родителите да го форсираат?
Д-р сци. Зорчец: Детскиот развој се одвива по одредени обрасци и фази, и се движи од усвојување најпрвин на поедноставните па потоа се повеќе комплексните вештини. Во првите пет години од животот, мозокот на детето се развива повеќе и побрзо отколку во кој било друг период од неговиот живот. Стимулирачкиот и грижниот однос на возрасните (родителите, воспитувачите, поширокото семејство) кон детето е едно од најважните влијанија врз учењето и развојот на детето. Во раните години, главниот начин на учење и развој на детето е преку играта. Раните искуства на детето – неговите релации со другите, работите што ги гледа, слуша, допира, мириса и вкусува, го стимулираат неговиот мозок, создавајќи милиониски здрави врски во мозокот. На овој начин се утврдуваат темелите за учењето, доброто здравје и поведение во текот на целиот живот. Значи, бебињата се раѓаат со способност да учат и развојот на нивниот мозок е преку негова употреба. Секое дете има потреба од стимулативна и грижлива околина со изложување на бројни разновидни активности, кои нудат различни начини на играње и учење, како и многу шанси да го практикуваат она што го учат. Децата обично не почнуваат да читаат пред возраст од 5 или 6 години и тоа со добра причина. Истражувачите веруваат дека до таа возраст, повеќето деца сè уште не формираат одредени нервни врски што им овозможуваат да декодираат печатени букви и потоа да ги комбинираат со ментално значење, за да направат зборови. Некои деца може и да читаат порано, но повеќето од нив едноставно ги препознаваат зборовите т. е. тие не учат преку директни инструкции. Но, преку индиректни инструкции, како разгледување сликовници, боенки или книги за деца т. е. преку градење на култ кон книгата, можеме да ги припремиме за подоцнежниот процес на описменување, што, за жал, се поретко го сретнувам денес.
Во првите пет години од животот, мозокот на детето се развива повеќе и побрзо отколку во кој било друг период од неговиот живот. Стимулирачкиот и грижниот однос на возрасните (родителите, воспитувачите, поширокото семејство) кон детето е едно од најважните влијанија врз учењето и развојот на детето
Списокот на состојбите кои можат да доведат до развојно доцнење е долг. Може ли да ни наброите дел од нив?
Д-р сци. Зорчец: Секое дете се развива со свое темпо и опсегот на тоа што е „нормално“ или типично е доста широк.
По дефиниција, доцнењето во развојот е состојба во која детето не ги достигнува развојните пресвртници за возраста, кои вообичаено се очекуваат. Развојни пресвртници се вештини или задачи кои децата вообичаено можат да ги прават на одредени возрасти. Ползењето, одењето или зборување, на пример. Развојното доцнење може да биде глобално, кога има доцнење во две или повеќе домени од развојот и специфично доцнење во развојот, кога има доцнење само во еден домен, како на пример, во говорот, социо-емоционалните функции или моториката. Развојните доцнења не се ретка појава и засегаат 1-3% од популацијата.
Некои причини за развојното доцнење се присутни и пред да се роди бебето, а некои се случуваат по раѓањето, како разни повреди, заболувања или инфекции. За повеќето потешкотии во развојот се смета дека се предизвикани од комплексна комбинација на повеќе фактори. Тие фактори може да бидат генетски, општото здравје на родителите и нивните навики како што се пушењето, употребата на алкохол и дроги за време на бременоста, инфекции во текот на бременоста, прематуритетот, компликациите при породувањето итн. Но, кај одреден процент на деца, причините не се така јасно видливи и не може да се утврди која е причината за забавениот развој. Но, секако, развојното доцнење треба да се воочи на време и веднаш да се интервенира, како би се обезбедил максимумот да развојот на детето се врати во посакуваната патека. Раната идентификација и интервенција може да имаат значително влијание врз способноста на детето да научи нови вештини, како и да ја намали потребата за долготрајни интервенции со текот на времето. Колку побрзо третманот започнува, толку се подобри шансите за добар краен исход.
Од сето ова што го наведовте, што е најбитно за здравиот развој на едно дете?
Д-р сци. Зорчец: Ние! Ние возрасните не треба да бидеме само згрижувачи на нашите деца или само објект на задоволство и нега. Ние сме тие што треба да му помогнеме на нашето дете да развие здрав мозок, а со тоа и здрав развој.
