ПИШУВА:
Катерина Шекеровска-Димовска
katerina@pedijatar.mk
Д-р Андоновски, се наоѓаме во постновогодишен период во кој ги „собираме“ плодовите од опуштеното (пред) новогодишно прославување. Бројката на заразени со SARS-CoV-2 секојдневно расте, а со оглед на големата заразност, омикрон полека го презема приматот на делта сојот. Се очекува бројките и понатаму да растат, а единствена олеснителна околност е веројатно тоа што овој сој не предизвикува зголемен број на хоспитализации. Каква е моменталната состојба кога станува збор за Ковид-19 и децата и како омикрон се манифестира кај најмалите?
М-р д-р Андоновски: Ако беше главна констатација дека децата се вектор на преносливост сега во овој период што беше и што ни претстои се докажа дека сепак, возрасните се најзаразени од опуштеното однесување и невнимателност, а со тоа и транслатори од прв ред и на своите домашни. Сојот омикрон SARS-CoV-2 е максимално контагиозен сој кој е со краток период на инкубација, висока вирулентност и агресивност. Моја лична претпоставка, а и заклучок кој постојано го повторувам насекаде е дека со овој сој на Ковид-19 омикрон ќе бидат масовно контаминирани огромен број од популацијата, а воедно и чекор кон колективна имуност. Но секако дека е за одбележување, а и потврда дека изостанува лошата клиничка слика, клиничка слика исполнета со потешкотии и компликации од секаков тип тоа не е карактеристично за овој сој. Пред некој период напоменав дека сите релевантни светски високо научни кругови потенцираа дека ретко кој нема да се зарази од овој сој и дека периодот е погоден сега да настане и тој тип на имунизација по пат на прележување, а не само по пат на имунизација. Останува будно да се следи и да се следат сите новини и достигнувања во врска со овој сој за да дури и ние дадеме наши релевантни податоци од нашиот регион и да дадеме првични карактеристични описи за искуствата со овој сој на SARS-CoV-2.
Ковид-19 вакцинацијата кај децата би ја препорачал кај високо ризичните групи на деца кои боледуваат од одредени тешки коморбидитетни заболувања. Вакцинација со овој вид на вакцина треба навистина да има се уште внимателен пристап бидејќи се уште немаме прецизни максимално процентуализирани докази за нејзино делување не само кај нас туку насекаде низ светот
Моменталната состојба кај децата покажува пораст на процентот на заразеност од најмала до 19-годишна возраст, секако дека таа зголеменост е доста поголема кај адолесцентната возраст каде децата на таа возраст се мешаат почесто меѓу себе. Омикронот е со иста манифестација кај сите, покачена телесна температура со краток временски интервал, појава на слабост, малаксаност, појава на сува кашлица, губење на мирис и вкус, а и дијарејата и проблемите со мускулни болки не се изоставени дури имаме и мешање на симптоматологијата и со грипот и со обичната настинка, како што е течење на носот и гребење во грлото. Само да констатираме дека секогаш е корисно за целосна потврда, а со тоа и отстранување од опасноста за ширење на Ковид-19 во одредена средина – навременото тестирање доколку се приметат некои од набројаните симптоми. Дистинкција се правеше доста лесно во изминатиот период, но со усложнување и смешување на симтоматологијата сега е доста потешко и дијагностицирањето, освен да го примениме златното правило ПЦР или антигенски брз тест. Многу е важно да се каже дека нема зголемен број на хоспитализации и дека нема место за никаква паника. Дете кое е со Ковид-19 треба да се следи будно, да не дојде до одредена дехидрација и константна покачена телесна температура и неможност за правилно хранење и рехидрирање, а и симптом на глад за воздух, во тој случај лечењето кај овие погоре кажани и опишани симптоми имаат потреба од болнички третман, секако со направен целосен клинички и лабораториски преглед од страна на педијатарот.
Во овој особено чувствителен период од годината кој вообичаено е резервиран за грипот и другите респираторни вируси се надоврза и Ковид-19 правејќи опака комбинација: флурона. Како детскиот организам одговара на овој двоен предизвик? Какви се досегашните искуства?
М-р д-р Андоновски: Ние се уште како мала држава немаме голем број на искуства, но ќе наведам дека според Американскиот центар за контрола и превенција на болести решена е дилемата дека е можно постоење на двата типа на вируси истовремено и дека се апелира при тестирање за Ковид-19 да се прави и тестирање за грип т.е инфлуенца, тогаш да се потврди дали имаме постоење на двата типа на вируси. Зошто е тоа така бидејќи сите погоре наведени симптоми на флурона се конфлуираат и од едниот и од другиот тип на вирус па со тоа и не е лесна клиничката дистинкција за кој тип станува збор.
Инаку да, периодот на грипот е токму сега доста застапен и веќе ги знаеме и манифестационите фази и сето тоа се превенира, би потенцирал, а и апелирал, да кај деца кои се од групите на деца со доста коморбидитети да бидат слободно вакцинирани со вакцина за грип, само така ќе бидат добро заштитени од можните последици, како за информација компликациите од флуроната и од самиот грип поготово кај деца со поголеми здравствени коморбидитетни причини како што се срцеви болести, имуносупресивни сосотојби, онколошки, системски заболувања итн. се појава на миокардити, перикардити, пневмонии, тромбоцитопенија и ред други несакани патолошки случувања кои можат да се последица на грипот, а и на флуроната. Инаку детскиот организам како здрав организам може да се справи со овој предизвик и сликата да не трае повеќе од 5 до 7 дена, нормално ако е без компликации, детскиот одбранбен механизам е здрав и брзо учи како да се справи со непријателот кој се наоѓа во него и кој е неканет гостин, имунолошкиот систем кај децата се покажа доста ратоборен кога станува збор за оваа светска закана. Секако дека ние постојано треба како родители да работиме на одржување на здравиот организам на нашите деца и да ги храниме здраво и да употребиме и соодветна суплементација, да создадеме здрави навики кај нашите деца, само така ќе бидат отпорни и спремни да одговорат на сите предизвици.
Честопати сте говореле на тема клиничка слика на Ковид-19 кај децата, но клучно е да напоменеме кои се ургентните симптоми, знаци, кои бараат итна реакција и посета на педијатар?
М-р д-р Андоновски: Да, секако дека тоа е најважното нешто, точно да се знае кога треба да се реагира и да го сфатиме сериозно за да се јавиме на лекар или да појдеме во болничка установа. Таа информација за родителите треба постојано да се напоменува и да биде сериозно сфатена. Иако ги напомнав еден дел од нив во моето излагање и во самиот старт на нашата дискусија ќе ги кажеме со еден многу битен и внимателен редослед. Обично знаеме дека Ковид-19 инфекцијата не дава високи температури, но доколку дојде до усложнување односно поради падот на имунитетот се инфицира некој дел од дишните патишта, дали се тоа горни или долни дишни патишта тогаш имаме појава на повисока, но и долготрајна температура, тогаш доколку не помогнат антипиретиците, а во согласност со крвната слика и контролата на Ц реактивниот протеин ЦРП ќе е потребно да се јавиме кај својот педијатар и да се даде посебен акцент на следење на таа инфекција за да се одреди дали има потреба да се вклучи антибиотик или не.
Актуелност не само како моја препорака туку и како препорака на сите светски стручни лица во педијатријата е да се работи на имунолошкиот систем, децата да се привикнуваат кон здрави навики и здрава и правилна исхрана
Зачестена кашлица која не е во епизоди туку е постојана долготрајна и веќе предизвикува проблем со дишењето, а и појава на болки на градната мускулатура, е аларм да се побара лекарска помош бидејќи инфекцијата напредувала и се има појавено опструкција а и можна пневмонија која може да резултира со појава на глад за воздух, ниска сатурација и размена на гасовите, дури и појава на цијаноза на усните, лицето и прстите, задолжителна аускултација или доколку е потребна и рентген графија на белодробието. Препорачувам контрола на комплетната крвна слика, каде се следат еритроцитите, тромбоцитите, гранулоцитната линија, хепаталните ензими, но секако и Д-димерот кој ни е многу важен, а знае да варира и да се покачува и кај децата, исто така и хемостазата, тоа се најважните и потребни проверки, а и аларми кога родителот треба да преземе нешто доколку кај неговото дете постои инфекција со Ковид-19.
Се разбира дека контролата е најважен сегмент во следењето на оваа заболување кое остана се уште голема непознаница во целиот свет. Секако уште еднаш ќе напоменам дека грижата од страна на матичниот педијатар поготово за пријавени деца кои се со Ковид-19 треба да биде на високо ниво и да е во постојан контакт со пациентот и неговиот родител… Место за паника нема, објаснивме дека децата навистина полесно го поминуваат овој вирус, но дека треба да се посвети особена внимателност во текот на целиот период од перзистирањето на оваа болест, а и пост Ковид периодот е повеќе од потребно.
Група на родители бараат децата во второто полугодие да не носат маски на училиште. Дали ова барање е оправдано од медицински аспект? Постојат ли научни докази дека маските може да им наштетат на децата и нивното здравје?
М-р д-р Андоновски: Медицинските протоколи беа утврдени на самиот старт како од СЗО така и од нашите здравствени власти и комисијата за заразни заболувања, уште од самиот старт се сретнавме со една голема непознаница, како времето, а и болеста грабеа така и ние стекнувавме некои оскудни ќе речам сознанија за да може да се бориме со оваа пандемија. Целиот свет е втурнат во таа битка и се правеа доста анализи, истражувања, статистики и ред други напори за да се постават работите во некој потребен правец, но сами сме сведоци дека толку е непредвидлива самата болест што навистина се коси со некој учебен правилник, не постои соодветно правило за самиот вирус. Дури ни вакцинираните, ниту најсилните, ниту најздравите не се сигурни дека нема да имаат реинфекција или да се заразат со овој вирус. Така што недостасува уште време за да се потврдат сите сознанија и да се утврди најкорисниот правилник за третирање на оваа болест, а и со тоа и правилникот за заштита до оваа болест.
Моите сознанија, а и светските сознанија кои ги следам секојдневно покажуваат одредени отстапки кога станува збор за употреба на една ваква мерка дури и кај децата. Носењето маски, одржувањето на хигиената, дистанцата, работењето на имунолошкиот систем, употреба на јонизатори и прочистувачи на воздух се само еден дел од колажот кој се залага да не дојде до контаминација со овој вирус. Секако дека постојат и согледувања дека одредени мерки не вродија со плод и затоа се напуштаат, а кога станува збор за носењето на маските кај децата, можеме да кажеме слободно дека децата во училиштата не ги носат правилно маските така што ете тоа е доказ дека не ни функционираат правилно, а и дека нивната употреба може да резултира и со соодветна варијабилност околу правилната сатурација на тој детски организам односно негова намалена оксигенација и достапноста на кислородот како во белите дробови, крвта така и во мозокот со што може да предизвикува одредени недостатоци како губење на внимание, поспаност и ред други веќе докажани состојби кои можат да бидат предизвикани поради овој момент. Секако дека во затворени простори каде има огромна циркулација на народ, моловите, игротеките, продавниците, градскиот превоз итн. потребно е носење на маска и запазување на сите пропишани протоколи за заштита од Ковид-19 инфекција.
Кои се Вашите препораки за борба со коронавирусот и воопшто со другите вирусни заболувања кога станува збор за најмалата популација?
М-р д-р Андоновски: Актуелност, не само како моја препорака туку и како препорака на сите светски стручни лица во педијатријата е да се работи на имунолошкиот систем, децата да се привикнуваат кон здрави навики и здрава и правилна исхрана. Да го надокнадиме овој изминат период кога децата беа на некој начин супримирани во поглед на експанзија и дружба, а со тоа и моделирање и прилагодување на имунолошкиот систем да учи и да се развива. Во училиштата периодите на пикот да бидат дури и отстранети од настава малите деца, бидејќи на сите им е јасно дека се може да се надокнади, но здравјето тешко. Носењето на заштитните маски каде што има затворени простоии и многу луѓе таму да се запазуваат сите протоколи кои се понудени како најпрактични, да се зајакнува белодробниот капацитет со носење на повисоки места и да белите дробови се здрави, секако и физичката активност да е застапена за да стимулира здрав и правилен развој како на имунолошкиот така и на локомоторниот и кардиоваскуларниот систем. Користењето на имуностимулатори и имунодулатори како природни така и вештачки секако каде е потребно да бидат составен дел на природниот стимуланс на тој кревок имунолошки систем. Ќе напоменам и корисната употреба на пробиотиците да е веќе составен културолошки факт за добар и здрав детски организам.
Како последен сегмент ја оставив и модерната наука која ги произведе и вакцините кои секако дадоа придонес кон сузбивање на многу неизлечиви болести и како таква придобивка треба да останат и да се применуваат таму каде што се неопходни. За Ковид-19 вакцинацијата кај децата би ја препорачал кај високо ризичните групи на деца кои боледуваат од одредени тешки коморбидитетни заболувања, а ги наведовме и претходно. Вакцинација со овој вид на вакцина треба навистина да има се уште внимателен пристап бидејќи се уште немаме прецизни максимално процентуализирани докази за нејзино делување не само кај нас туку насекаде низ светот, а и сметам дека ние навистина треба и тој дел да го прилагодиме кон нашите услови.
Моменталната состојба кај децата покажува пораст на процентот на заразеност од најмала до 19-годишна возраст, секако дека таа зголеменост е доста поголема кај адолесцентната возраст каде децата на таа возраст се мешаат почесто меѓу себе. Омикронот е со иста манифестација кај сите, покачена телесна температура со краток временски интервал, појава на слабост, малаксаност, појава на сува кашлица, губење на мирис и вкус, а и дијарејата и проблемите со мускулни болки не се изоставени дури имаме и мешање на симптоматологијата и со грипот и со обичната настинка, како што е течење на носот и гребење во грлото
Две години светот се бори со Ковид-19, што е она што досега го научивме и извлековме како поука за понатаму?
М-р д-р Андоновски: Сфативме сите, целиот свет разбра дека здравјето е нешто најважно во нашето постоење, лекција која сметам дека нема да ја заборави никој на оваа планета и за која секако ќе се говори дур постоиме. Научивме дека сите сплотено треба да работиме и да се поддржуваме меѓусебно кога станува збор за ваков вид на борба, свеста на граѓанинот треба да биде на високо ниво и да функционира во правец на колективна свест а не поединечно, културата која ја манифестиравме треба да се смени од корен, видовме дека човечкиот фактор е битен и пресуден. Дека без медицнските лица не е можно да функционира какво било модерно општество, дека сите сплотено придонесувавме да се пребориме со ваков вид на опасност. Но и дека навистина треба да сфатиме дека како што можеме меѓусебно да си помогнеме така и можеме меѓусебно да си одмогнеме. Да се надеваме дека во периодот што претстои оваа пандемија ќе е веќе минато, искрено се надевам дека тоа ќе е вистина токму годинава и дека тоа што спорадично ќе се појави е само како нешто вообичаено.
Оваа Ковид пандемија ги извади и позитивните работи, но и негативните работи во здравството, покажа квалитет на кадар, но и недостаток на истиот, покажа дека има опрема, но не и нејзина функционалност, покажа дека има доста непотребни и недоразвиени гранки, а неопходни и неактивирани и ред други проблематики за кои сите сме сведоци, поготово тие кои беа вклучени во целата борба и беа постојано во првите борбени линии
Ковид-19 пандемијата ги извади на виделина сите недостатоци на нашиот здравствен систем. Кои се клучните работи на кои треба да се размислува при донесување на понатамошните одлуки, решенија, а кои при евентуални идни пандемии би ни донеле поефикасно справување со проблемите?
М-р д-р Андоновски: Морам да посочам и секогаш ќе сум на реалната и вистинската, чесна и искрена страна, на страна на граѓанинот, на страна на родителите, на страната на децата и нивната иднина и отворено ќе говорам за сите добри работи и за сите негативни работи не само како критика или пофалба туку како реална презентација на нештата, а и да се понуди решение, не само празни клишеа. Управувањето на здравствениот систем во овие изминати години навистина потфрли за голема жалост и на цена на многу животи, ние бевме држава со висока смртност кога станува збор за пандемијата, но исто така и начинот на менаџирањето на кризата. Оваа Ковид пандемија ги извади и позитивните работи, но и негативните работи во здравството, покажа квалитет на кадар, но и недостаток на истиот, покажа дека има опрема, но не и нејзина функционалност, покажа дека има доста непотребни и недоразвиени гранки, а неопходни и неактивирани и ред други проблематики за кои сите сме сведоци, поготово тие кои беа вклучени во целата борба и беа постојано во првите борбени линии. Имавме дури и кадар кој не ни сакаше да работи со оваа проблематика иако ја дал Хипократовата заклетва видовме се кое сметавме дека може да го исправивме, но не се наметна решение туку само постојани киксови. Набавивме скапи терапии, не дадовме крајни корисници и не беа максимално искористувани и не беа следени протоколи и да не набројувам – таа беше таа реалност која во иднина сметам дека ќе е минато кое нема да се повтори… Сметам дека ќе се постават способни стручни лица, а не лаици и послушници, ќе се направат стручни тимови и дека ќе се дадат брзи резултати зошто ако вака се продолжи ќе го доведеме во прашање опстанокот на овој битен сегмент, а и опстанокот на нашите граѓани, се надевам нема да бидеме повторно во камено доба.
Потребни се итни реформи во примарното, секундарното и терциерното здравство, реформи и донесување на Законот за здравствена заштита кој се тролаше и туткаше, а никако не се воведе во процедура, на професионалците да им се дозволи слободна работа и во други институции, а со тоа да си го сочуваме медицинскиот кадар, а не да има постојан одлив, нивелација на платите на здравствените работници на едно високо ниво како што е во приватните болници, коригирање на работата на Фондот за здравствено осигурување кое потфрли и не покажа резултати ниту правилно менаџирање на буџетите на болниците, Ковид буџетите се само научна фантастика и уште голем број на решенија за кои и јас лично посочувам и кажувам дека има решение, а не само празни приказни кои ги слушавме до сега. Посакувам модерната медицина во нашата држава да стане реална приказна, бидејќи ние сме мала држава, го имаме потребниот квалитет за да тоа стане реалност, потребен е еден мал свесен и сигурен чекор за големи и убави промени.
